Bài giảng Nhập môn Công nghệ phần mềm - Chương 6: Nắm bắt yêu cầu phần mềm - Nguyễn Văn Hiệp

Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 1
6.1 Nhiệm vụ của phân tích yêu cầu chức năng
6.2 Các artifacts cần tạo ra
6.3 Các worker tham gia nắm bắt yêu cầu
6.4 Qui trình nắm bắt yêu cầu phần mềm
6.5 Tìm các actor và use-case
6.6 Lập thứ tự ưu tiên các use-case
6.7 Chi tiết hóa từng use-case
6.8 Cấu trúc lại mô hình use-case
6.9 Thiết kế prototype giao diện cho từng use-case
6.10 Kết chương
Chương 6
Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 2
6.1 Nhiệm vụ của nắm bắt yêu cầu phần mềm
‰ Nhiệm vụ của nắm bắt yêu cầu phần mềm là xây dựng và duy trì
mô hình use-case ₫ể ₫ặc tả góc nhìn từ ngoài vào hệ thống, cho
ta thấy tất cả các chức năng mà phần mềm phải ₫áp ứng cho thế
giới bên ngoài, ai là người thực hiện từng chức năng tương ứng.
‰ Các ₫iểm bắt ₫ầu cho hoạt ₫ộng nắm bắt yêu cầu có thể là :
ƒ Từ mô hình nghiệp vụ (business model) cho các ứng dụng
nghiệp vụ.
ƒ Từ mô hình lĩnh vực (domian model) cho các ứng dụng nhúng.
ƒ Từ ₫ặc tả yêu cầu phần mềm cần xây dựng nhưng ₫ược tạo rồi
bởi nhóm khác và/hoặc dùng phương pháp ₫ặc tả khác, theo
₫ịnh dạng khác.
ƒ Từ 1 ₫iểm nào ₫ó nằm giữa các ₫iểm xuất phát trên.
ƒ Từ không có gì.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 3
6.2 Các artifacts cần tạo ra
‰ Mô hình use-case = hệ thống các use-case, nó chứa :
ƒ các package, nếu có, mỗi package chứa :
à các lược ₫ồ use-case, mỗi lược ₫ồ chứa :
à 1 số Actor : người/hệ thống ngoại/thiết bị ngoài tương tác
với hệ thống phần mềm.
à 1 số Use-case : các chức năng có nghĩa mà hệ thống
cung cấp cho actor. Thông tin chi tiết kèm theo từng
use-case có thể là bảng ₫ặc tả chi tiết, flow of events, 
các yêu cầu phi chức năng kèm theo.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 4
6.2 Các artifacts cần tạo ra
à các yêu cầu ₫ặc biệt của từng use-case, hay của toàn bộ
các use-case
ƒ Đặc tả kiến trúc hệ thống phần mềm theo góc nhìn use-case 
(view of use-case model)
ƒ Bảng thuật ngữ chung.
ƒ Các prototype giao diện với user (user-interface prototype)
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 5
6.2 Các artifacts cần tạo ra
Use-Case Model
Actor
Use-Case System
Use - Case
*
1
*
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 6
6.2 Các artifacts cần tạo ra
‰ Ký hiệu miêu tả các phần tử trong lược ₫ồ use-case : 
ƒ Actor :
ƒ Use-case :
ƒ Note :
ƒ Mối quan hệ giữa 2 phần tử : 
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 7
6.2 Các artifacts cần tạo ra
‰ Mỗi lược ₫ồ use-case sẽ chứa 1 số actor, 1 số use-case, 1 số note 
và mối quan hệ giữa chúng :
ƒ Mối quan hệ actor − actor thường chỉ là tổng quát hóa, actor 
tổng quát sẽ chứa những tính chất chung mà các actor con ít
nhất sẽ có.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 8
6.2 Các artifacts cần tạo ra
ƒ Mối quan hệ actor − use-case thường chỉ là quan hệ kết hợp
(association).
ƒ Actor và use-case 1 có quan
hệ nhau, nhưng chưa cụ thể
hóa mối quan hệ.
ƒ Actor chủ ₫ộng quan hệ với
use-case 2 và không chờ ₫ợi
kết quả hay phản ứng.
ƒ use-case 3 chủ ₫ộng quan hệ
với actor và không chờ ₫ợi kết
quả hay phản ứng.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 9
6.2 Các artifacts cần tạo ra
ƒ Mối quan hệ use-case − use-case thường là 1 trong 3 mối
quan hệ : tổng quát hóa, include, extend :
ƒ usecase 1 chứa những ₫iểm
chung mà usecase 2 và các
usecase con khác sẽ có.
ƒ Trong thời gian thực hiện usecase
1 có thể ta sẽ phải thực hiện
usecase 3.
ƒ Trong thời gian thực hiện usecase
1 ta luôn phải thực hiện usecase
4.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 10
6.3 Các worker tham gia nắm bắt yêu cầu
Use-Case 
Model
Domain 
Expert
Use-case 
Specifier
User-Interface 
Designer
Architect
Architecture 
Description
User Interface 
Prototype
Use-CaseGlossaryActor
Chịu trách nhiệm về
Chịu trách nhiệm về
Chịu trách nhiệm về
Chịu trách nhiệm về
Customer System 
Analyst
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 11
6.4 Qui trình nắm bắt yêu cầu phần mềm
Architect
Use-Case
Specifier
Find Actors & 
Use-Cases
User-Interface
Designer
System Analyst
Structure the 
Use-Case Model
Prioritize 
Use-Cases
Detail a 
Use-Case
Prototype 
User-Interface
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 12
6.5 Tìm các actor và use-case
Tìm các actor của hệ thống phần mềm
‰ Việc tìm các actor phụ thuộc vào ₫iểm xuất phát : 
• nếu xuất phát từ mô hình nghiệp vụ hay lĩnh vực của hệ thống
thì việc tìm actor rất ₫ơn giản : dựa vào mô hình có sẵn, rút
trích các actor của mô hình ₫ó.
• Còn nếu xuất phát từ các ý niệm mơ hồ, thậm chí là null, thì
hãy cố gắng trả lời các câu hỏi sau, nội dung trả lời sẽ chứa 1 
hay nhiều actor :
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 13
6.5 Tìm các actor và use-case
Tìm các actor của hệ thống phần mềm
à Ai là người sử dụng chức năng chính yếu của hệ thống ?
à Ai phải thực hiện công việc bảo dưỡng, quản trị và giữ cho
hệ thống hoạt ₫ộng tốt theo thời gian ?
à Hệ thống sẽ sử dụng, ₫iều khiển thiết bị phần cứng nào ?
à Hệ thống cần tương tác với những hệ thống khác không ? 
Chúng là ai ?
à Ai hoặc phần tử nào quan tâm ₫ến kết quả ₫ược tạo ra bởi
hệ thống phần mềm ?
à Ai hoặc phần tử nào chịu ảnh hưởng bởi kết quả ₫ược tạo
ra bởi hệ thống phần mềm ?
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 14
6.5 Tìm các actor và use-case
Tìm các use-case của hệ thống phần mềm
‰ Việc tìm các use-case cũng phụ thuộc vào ₫iểm xuất phát : 
• nếu xuất phát từ mô hình nghiệp vụ hay lĩnh vực của hệ thống
thì việc tìm use-case rất ₫ơn giản : dựa vào mô hình có sẵn, 
rút trích các use-case của mô hình ₫ó.
• Còn nếu xuất phát từ các ý niệm mơ hồ, thậm chí là null, thì
hãy duyệt tuần tự từng actor tìm ₫ược, ứng với mỗi actor hãy cố
gắng trả lời các câu hỏi sau, nội dung trả lời sẽ chứa 1 hay 
nhiều use-case :
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 15
6.5 Tìm các actor và use-case
Tìm các use-case của hệ thống phần mềm
à Actor này yêu cầu chức năng gì của hệ thống ?
à Actor này có phải ₫ọc/tạo/xóa/hiệu chỉnh/lưu thông tin nào
của hệ thống, chúng là gì ?
à Hệ thống có cần cảnh báo những sự kiện nào cho actor 
này, chúng là gì ?
à Actor này có cần phải báo hiệu cho hệ thống về vấn ₫ề nào
không ? Chúng là gì ?
à Hệ thống có phải hỗ trợ 1 số công việc thương nhật cho
actor này, chúng là những công việc gì ?
à 
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 16
6.5 Tìm các actor và use-case
Nhận dạng các mối quan hệ giữa các phần tử tìm ₫ược
à Cố gắng nhận dạng các mối quan hệ giữa các actor-actor, actor-
usecase, usecase-usecase ìm ₫ược rồi phát họa lược ₫ồ use-case 
kết quả.
Store Manager
Add New User
Remove User
Edit User Information
POS LoginUser Maintenance
<<exten...
>
>
>
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 17
6.6 Lập thứ tự ưu tiên các use-case
‰ Hệ thống phần mềm lớn thường cung cấp nhiều use-case, việc
hiện thực tất cả use-case 1 lần duy nhất sẽ tốn nhiều thời gian, 
kinh phí, dẫn ₫ến ₫ộ rủi ro cao. Do ₫ó thường ta sẽ phát triển
phần mềm theo cơ chế lập thông qua nhiều version với chức năng
tăng dần : verion 1 chỉ chứa 1 số ít các chức năng chính yếu, 
version 2 tăng cường theo 1 số tính năng cần thiết,  ₫ến khi xây
dựng ₫ược version n chứa ₫ầy ₫ủ các chức năng mong muốn.
‰ Để phục vụ việc phát triển phần mềm theo cơ chế tăng tiến như
trên, ta cần ₫ánh giá từng use-case, dựa vào 1 số tiêu chí ₫ể sắp
₫ộ ưu tiên cho các usecase, sắp xếp các use-case có thứ tự theo
₫ộ ưu tiên giảm dần. Việc phát triển phần mềm sẽ tuần tự hiện
thực từng use-case, từng nhóm use-case theo thứ tự từ trôn
xuống.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 18
6.7 Chi tiết hóa từng use-case
‰ Nhiệm vụ của chi tiết hóa từng use-case là xây dựng các artifacts 
sau ₫ể miêu tả use-case ở mức ₫ộ cụ thể, rõ ràng và chi tiết như
có thể :
ƒ Bảng ₫ặc tả use-case chứa những thông tin như : tên, nhiệm
vụ, tầm vực, mức ưu tiên, actor chính, ₫iều kiện ₫i trước,
ƒ Thông tin quan trọng nhất trong bảng ₫ặc tả use-case là “flow 
of events” của use-case ₫ó, nó gồm :
à 1 kịch bản chính miêu tả thứ tự các hoạt ₫ộng cần tiến
hành ₫ể thực hiện use-case. Đây là kịch bản ₫ược ₫ánh giá
là thường xảy ra nhất.
à 1 số kịch bản phụ.
ƒ Các lược ₫ồ ₫ộng ₫ể thể hiện hành vi ₫ộng trong khi thực hiện
use-case tương ứng.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 19
6.7 Chi tiết hóa từng use-case
‰ Các kịch bản thi hành use-case phụ có thể xảy ra vì các lý do sau
:
ƒ Actor có thể chọn thực hiện 1 nhánh trong nhiều nhánh.
ƒ Nếu hơn 1 actor dùng use-case, mỗi use-case có thể kích hoạt
việc thực hiện 1 kịch bản riêng, và mỗi kịch bản có thể ảnh
hưởng lẫn nhau.
ƒ Hệ thống có thể phát hiện lỗi nhập thông tin từ user hay lỗi
trong lúc thực hiện các hoạt ₫ộng.
ƒ 1 số tài nguyên không hoạt ₫ộng tốt làm use-case không hoàn
tất công việc ₫úng.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 20
6.7 Chi tiết hóa từng use-case
Xây dựng các lược ₫ồ thể hiện hành vi ₫ộng cho use-case
‰ Khi sự tương tác giữa actor và các use-case liên quan có ₫ộ phức
tạp cao, ta nên dùng dạng ₫ặc tả trực quan ₫ể diễn tả hành vi 
₫ộng, nó sẽ giúp người phân tích hiiễu rõ hơn về use-case :
ƒ Lược ₫ồ trạng thái ₫ể miêu tả sự chuyển trạng thái của thành
phần phần mềm trong quá trình thực hiện use-case. 
ƒ Lược ₫ồ cộng tác ₫ể miêu tả sự cộng tác giữa các ₫ối tượng
use-case và ₫ối tượng actor trong việc thực hiện use-case.
ƒ Lược ₫ồ hoạt ₫ộng ₫ể miêu tả thuật giải vĩ mô ₫ể thực hiện
use-case.
‰ Không nên lạm dụng các lược ₫ồ ₫ộng vì ₫ây là ngôn ngữ của
người phát triển, user và khách hàng khó lòng hiểu nổi.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 21
6.8 Cấu trúc lại mô hình use-case
‰ Mô hình use-case ban ₫ầu thường còn rất lộn xộn, chưa ₫ầy ₫ủ, 
khó ₫ọc và duy trì. Do ₫ó, ta phải mô hình lại nó thông qua các
hoạt ₫ộng sau :
ƒ Nhận dạng actor tổng quát chứa các tính chất chung của nhiều
actor khác. 
ƒ Nhận dạng usecase tổng quát chứa các tính chất chung của
nhiều usecase khác.
ƒ Nhận dạng các usecase nới rộng của từng usecase chính.
ƒ Nhận dạng các usecase phụ thêm (include) của từng usecase
chính.
ƒ Di dời, phân phối lại các actor và use-case vào các lược ₫ồ
use-case sao cho chúng thỏa mãn tính kết dính cao nhất và
₫ộ phụ thuộc ít nhất.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 22
6.9 Thiết kế prototype giao diện cho từng use-case
‰ Mỗi use-case là 1 chức năng mà phần mềm phải ₫áp ứng với bên
ngoài. Thường ₫ể thực hiện 1 use-case, ta cần 1 hay nhiều ₫ối
tượng giao diện, mỗi ₫ối tượng giao diện sẽ giúp actor tương tác
₫ược với phần mềm hầu cung cấp thông tin, chọn lựa option, kích
hoạt chức năng chạy, xem và kiểm tra kết quả do phần mềm tạo
ra. 
‰ Dựa vào ₫ặc tả chi tiết của use-case, ta sẽ phát họa sơ lược
(prototype) phần tử giao diện cho use-case.
‰ Lưu ý, prototype hoàn toàn mới ở mức ý niệm, chưa kết hợp với
₫ối tượng giao diện của công nghệ hiện thực cụ thể nào.
Khoa Khoa học & Kỹ thuật Máy tính
Trường ĐH Bách Khoa Tp.HCM
© 2010
Môn : Nhập môn Công nghệ phần mềm
Chương 6 : Nắm bắt yêu cầu phần mềm
Slide 23
6.10 Kết chương
‰ Chương này ₫ã giới thiệu các thông tin cơ bản về workflow phân
tích yêu cầu chức năng như nhiệm vụ, các artifact cần tạo ra, các
worker tham gia, qui trình thực hiện. Chương này còn giới thiệu
chi tiết về hoạt ₫ộng phân tích kiến trúc phần mềm và hoạt ₫ộng
phân tích từng use-case chức năng.