Bài giảng Phân loại thực vật - Trương Thị Thảo

1 
TRƢỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG 
KHOA SƢ PHẠM TỰ NHIÊN 
Bài giảng 
Môn học: 
PHÂN LOẠI THỰC VẬT 
(2 tín chỉ- dùng cho hệ Cao đẳng sư phạm chuyên ngành Sinh học) 
 Tác giả: Ths. Trƣơng Thị Thảo 
 Tổ : Sinh-KTNN 
Quảng Ngãi, 05-2014 
2 
Contents 
MỤC ĐÍCH MÔN HỌC ............................................................................................. 6 
Kiến thức ...................................................................................................................... 6 
Kĩ năng ......................................................................................................................... 6 
Hành vi thái độ ............................................................................................................. 6 
LỜI NÓI ĐẦU ............................................................................................................ 7 
PHẦN A. LÍ THUYẾT ............................................................................................... 8 
(18 tiết, 17 tiết dạy-học và 1 tiết kiểm tra giữa kì) ...................................................... 8 
Chƣơng 1. MỞ ĐẦU (1,5 tiết) ................................................................................... 8 
Mục tiêu của chƣơng .................................................................................................... 8 
1.1. Đối tƣợng và nhiệm vụ của phân loại học thực vật ............................................... 8 
1.2. Lƣợc sử Phân loại học thực vật ............................................................................. 9 
1.2.1. Thời kì phân loại nhân tạo................................................................................ 9 
1.2.2. Thời kì phân loại tự nhiên ................................................................................. 9 
1.2.3. Thời kì phân loại tiến hóa ............................................................................... 10 
1.3. Các quy tắc phân loại ......................................................................................... 10 
1.3.1. Đơn vị phân loại và các bậc phân loại ........................................................... 10 
1.3.2. Cách gọi tên các bậc phân loại ........................................................................ 10 
1.4. Các phƣơng pháp phân loại ................................................................................. 10 
1.5. Các nhóm thực vật chính ..................................................................................... 11 
Câu hỏi tự nghiên cứu ................................................................................................ 11 
Chƣơng 2. NHÓM NẤM (1 tiết) ............................................................................. 12 
Mục tiêu của chƣơng .................................................................................................. 12 
Biết đƣợc 1 tính chất đặc trƣng nhất của giới Nấm về tổ chức cơ thể, 2 đặc điểm đặc 
trƣng về cấu tạo của tế bào Nấm. Nêu đƣợc 3 hình thức sinh sản của Nấm. Xác 
định đƣợc nguồn gốc xuất hiện của Nấm. Nêu đƣợc những đặc điểm của 6 lớp 
nấm thuộc ngành Nấm, vai trò của Nấm trong tự nhiên và con ngƣời. ................ 12 
2.1. Khái niệm: ......................................................................................................... 12 
2.2. Nấm nhày ............................................................................................................ 12 
2.3. Ngành Nấm (Mycophyta=Mycota) ..................................................................... 12 
2.3.1. Tổ chức cơ thể: ................................................................................................ 12 
2.3.2. Cấu tạo tế bào ................................................................................................. 14 
2.3.3. Sinh sản của Nấm ........................................................................................... 14 
2.3.4. Phân loại .......................................................................................................... 14 
2.3.5. Nguồn gốc của nấm ......................................................................................... 14 
3 
Câu hỏi tự nghiên cứu ................................................................................................ 15 
Chƣơng 3. THỰC VẬT BẬC THẤP (TẢO VÀ ĐỊA Y- THALLOPHYTES) (2 tiết)
 ................................................................................................................................... 16 
Mục tiêu của chƣơng .................................................................................................. 16 
3.1. Nhóm Tảo (ALGAE).......................................................................................... 16 
3.1.1. Tổ chức cơ thể ................................................................................................. 16 
3.1.2. Cấu tạo tế bào .................................................................................................. 16 
3.1.3. Sinh sản ........................................................................................................... 16 
3.1.4. Phân loại .......................................................................................................... 17 
3.2. Nhóm cộng sinh: Địa y (Lichenes) .................................................................... 19 
Câu hỏi thảo luận và báo cáo trên lớp ........................................................................ 20 
Câu hỏi tự nghiên cứu ................................................................................................ 20 
Chƣơng 4. THỰC VẬT BẬC CAO HAY THỰC VẬT CÓ THÂN (13,5 tiết) ....... 21 
Mục tiêu ...................................................................................................................... 21 
4.1. Đại cƣơng về thực vật bậc cao ........................................................................... 22 
4.1.4. Phân loại ........................................................................................................... 24 
4.2. Ngành Rêu (Bryophyta) ...................................................................................... 24 
4.3. Ngành Quyết trần và ngành Lá thông ................................................................. 27 
4.4. Ngành Thông đá (Lycopodiophyta) .................................................................... 28 
4.5. Ngành Cỏ tháp bút (Equisetophyta) .................................................................... 28 
4.6. Ngành Dƣơng xỉ (Polypodiophyta) ..................................................................... 28 
4.7. Ngành Hạt trần (Gymnospermatophyta) = Ngành Thông (Pinophyta) .............. 29 
4.8. Ngành Hạt kín ( Angiospermatophyta) ............................................................... 30 
4.8.1. Đặc điểm chung: ............................................................................................. 30 
4.8.2. Nguồn gốc: ...................................................................................................... 32 
4.8.3. Các vấn đề về tiến hóa .................................................................................... 32 
4.8.4. Phân loại và hệ thống sinh: ............................................................................. 37 
4.9. Lớp Hai lá mầm ................................................................................................... 38 
4.9.3. Phân lớp Sau sau (Hamamelididae) ................................................................ 39 
4.9.4. Phân lớp Cẩm chƣớng (Caryophyliidae) ........................................................ 39 
4.9.5. Phân lớp Sổ (Dilleniidae) ................................................................................ 39 
4.9.6. Phân lớp Hoa hồng (Rosidae) ......................................................................... 40 
4.10. Phân lớp Một Lá mầm ...................................................................................... 40 
Câu hỏi thảo luận và báo cáo kết quả trên lớp ........................................................... 41 
4 
9) Tìm những tính chất phân biệt giữa hai họ Xƣơng rồng và Cẩm chƣớng của 
bộ Cẩm chƣớng, phân lớp Cẩm chƣớng. .................................................................. 41 
Câu hỏi và bài tập tự nghiên cứu ................................................................................ 46 
Chƣơng 5. ĐẠI CƢƠNG VỀ HỆ THỰC VẬT VIỆT NAM (1 tiết) ........................ 52 
5.1. Những điều kiện tự nhiên và lịch sử của hệ thực vật Việt Nam ................... 52 
5.2. Đặc điểm hệ thực vật Việt Nam ....................................................................... 53 
5.3. Phân chia các khu hệ thực vật ở Việt Nam ..................................................... 54 
PHẦN B. THỰC HÀNH (24 tiết) ............................................................................. 55 
Bài 1. NGÀNH NẤM (MYCOPHYTA) (2 tiết) .......................................................... 55 
1.1. Mục tiêu ............................................................................................................. 55 
1.2. Nội dung ............................................................................................................. 55 
1.3. Chuẩn bị ............................................................................................................. 55 
1.4. Tiến hành quan sát: ............................................................................................ 56 
1.5. Câu hỏi và bài tập ............................................................................................... 56 
1.6. Báo cáo kết quả .................................................................................................. 56 
1.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 57 
Bài 2. NHÓM TẢO (ALGAE) (2 tiết) ........................................................................ 58 
2.1. Mục tiêu ............................................................................................................. 58 
2.2. Nội dung ............................................................................................................. 58 
2.3. Chuẩn bị ............................................................................................................. 58 
2.4. Tiến hành quan sát ............................................................................................. 59 
2.5. Câu hỏi và bài tập ............................................................................................... 60 
2.6. Báo cáo kết quả .................................................................................................. 60 
2.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 60 
Bài 3. NGÀNH RÊU-THÔNG ĐÁ-CỎ THÁP BÚT (2 tiết) ...................................... 61 
3.1. Mục tiêu. ............................................................................................................ 61 
3.2. Nội dung ............................................................................................................. 61 
3.3. Chuẩn bị ............................................................................................................. 61 
3.4. Tiến hành quan sát ............................................................................................. 62 
3.5. Câu hỏi và bài tập ............................................................................................... 63 
3.6. Báo cáo kết quả .................................................................................................. 63 
3.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 63 
Bài 4. QUYẾT (tiếp) VÀ HẠT TRẦN (2 tiết) ............................................................. 64 
4.1. Mục tiêu. ............................................................................................................ 64 
4.2. Nội dung ............................................................................................................. 64 
5 
4.3. Chuẩn bị ............................................................................................................. 64 
4.4. Tiến hành quan sát ............................................................................................. 64 
4.5. Câu hỏi và bài tập ............................................................................................... 65 
4.6. Báo cáo kết quả .................................................................................................. 65 
4.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 65 
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG KHI THỰC HÀNH THỰC VẬT HẠT KÍN ............. 66 
Bài 5. CÁC HỌ NGỌC LAN, NA, LONG NÃO, SEN (2 tiết) ................................... 69 
5.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 71 
Bài 6. CÁC HỌ CẨM CHƯỚNG, RAU RĂM, DÂU TẰM, DẺ, PHI LAO (2 tiết) ... 72 
6.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 74 
Bài 7. CÁC HỌ BẦU BÍ, BÔNG, THẦU DẦU, CẢI (2 TIẾT) .................................. 75 
7.7. Tƣờng trình......................................................................................................... 77 
Bài 8. CÁC HỌ HỒNG, ĐẬU, SIM, CAM, HOA TÁN (2 TIẾT) .............................. 78 
Bài 9. CÁC HỌ TRÚC ĐÀO, KHOAI LANG, CÀ, HOA MÔI, CÚC (2 tiết) ............ 81 
Bài 10. CÁC HỌ HÀNH, LAY ƠN, CHUỐI, CHUỐI HOA (2 tiết) .......................... 84 
Bài 11. CÁC HỌ CÓI, LÚA, CAU, RÁY (2 tiết) ....................................................... 86 
Bài 12. ĐI THAM QUAN NGOÀI TRỜI (2 tiết) ...................................................... 89 
Tài liệu tham khảo.91 
6 
MỤC ĐÍCH MÔN HỌC 
 Kiến thức 
- Hiểu đƣợc hệ thống Thực vật từ thấp đến cao qua các bậc phân loại lớn 
(ngành, lớp), quan hệ họ hàng và hƣớng tiến hóa của chúng. 
- Biết đƣợc một số đặc điểm sinh học và ý nghĩa thực tế của các nhóm thực vật 
quan trọng. 
- Có một vài hiểu biết cơ bản về sự đa dạng của thực vật ở nƣớc ta để từ đó có 
thể vận dụng vào thực tiễn giảng dạy sau này, liên hệ về tình hình địa phƣơng. 
Kĩ năng 
-Có một số kĩ năng nghiên cứu thông thƣờng: quan sát, mô tả, thu thập và 
phân tích mẫu vật, làm tiêu bản bách thảophục vụ việc tự nghiên cứu và tổ chức 
hƣớng dẫn học tập sau này. 
- Có khả năng hƣớng dẫn học tập hoặc tƣ vấn , giải thích những vấn đề về thực 
vật thuộc chƣơng trình THCS có liên quan đến môn phân loại thực vật (PLTV). 
-Có khả năng dạy đƣợc chƣơng VIII và chƣơng X sinh học 6. 
-Ngoài ra rèn luyện các kĩ năng tự học nhƣ phân tích tổng hợp, đánh giá, kĩ 
năng làm việc nhóm 
Hành vi thái độ 
Tự tạo cho bản thân và từ đó có thể truyền đạt lại cho học sinh của mình sau 
này lòng yêu thiên nhiên, bộ môn bằng hành động cụ thể (bả ... dis), chanh (C. limonia) : cành mang hoa và quả. 
Rau mùi (Corianndrum sativum, thì là (Anethum graveolens), rau má 
(Centella asiatica). 
8.4. Tiến hành 
8.4.1. Họ Hoa hồng (Rosaceae) 
Cây phân tích là Hoa hồng (Rosa chinensis), quan sát và phân tích cành, lá, 
hoa và quả (nếu có). 
Mẫu bổ sung và quan sát là tầm xuân (R. multiflora), mâm sôi (Rubus 
alcaefolius) hoặc ngấy (R.cochinchinensis): cành mang hoa, hoặc cây dâu tây 
(Fragaria vesca) có hoa và quả. Một vài quả lê hoặc mắc cooc, mận hoặc mơ, đào. 
8.4.2. Họ Đậu (Fabaceae) 
Đại diện phân tích là Lạc (đậu phộng-Arachis hypogea), quan sát và phân tích 
cành, lá , hoa và quả. 
Mẫu đại diện thay thế hoặc bổ sung là hoặc một vài loài cây nhƣ đậu cove, đậu 
đenCành hoa hoa xấu hổ (Mimosa pudica) hoặc cây keo đậu (Leucaena 
leucocephala), cây phƣợng vĩ (Delonix regia) hay cây kim phƣợng (Caesalpinia), 
cây muồng hôi (Cassi occidentalis) 
8.4.3. Quan sát cây trong họ Sim (Myrtaceae). 
Đại diện quan sát là cành mang hoa và quả của cây ổi (Psidium guajva), quan 
sát và phân tích lá, cành, hoa, quả. 
80 
Mẫu bổ sung hoặc thay thế là sim (Rhodomyrtus tomentosa), Gioi ( miền 
Trung và Nam gọi là Mậm –Syzygium). 
8.4.4. Quan sát cây trong họ Cam (Rutaceae) 
Đại diện là Bƣởi (Citrus grandis), quan sát và phân tích cành, lá, cụm hoa và 
quả. 
Mẫu bổ sung hoặc thay thế là chanh (C. limonia). 
8.4.5. Quan sát cây trong họ Hoa tán 
Mẫu đại diện phân tích là Rau mùi (Corianndrum sativum, quan sát và phân 
tích cơ quan sinh dƣỡng, cụm hoa và quả. 
Mẫu quan sát bổ sung là thì là (Anethum graveolens), rau má (Centella 
asiatica). 
8.5. Câu hỏi và bài tập 
Có thể dựa vào những đặc điểm của thân, lá, để nhận biết các cây trong phân 
họ Hoa hồng đƣợc không ? 
Để nhận biết cây trong họ Đậu nói chung và phân họ cánh bƣớm nói riêng, có 
thể dựa vào những đặc điểm gì trong những đặc điểm dƣới đây và đặc điểm nào là 
đáng tin cậy? 
+ Lá và lá kèm. 
+ Cụm hoa và hoa. 
+ Kiểu quả. 
Dựa vào đâu để có thể nhận biết cây thuộc họ Sim (lá ? hoa ?) ? 
Cách nhận biết cây trong họ Cam mà không cần đến phân tích hoa ? Nếu có 
hoa, căn cứ vào tính chất nào là chính ? 
Qua quan sát các cây trong họ Hoa tán, làm thế nào để nhận biết đƣợc chúng 
một cách dễ dàng ngoài thiên nhiên ? 
Sƣu tầm và làm tập mẫu cây khô một số loài cây trong các họ Đậu, Hoa tán 
có ở địa phƣơng. 
8.6. Báo cáo kết quả: nhƣ những bài trƣớc. 
8.6. Viết nhật kí thực hành: nhƣ những bài trƣớc. 
81 
Bài 9. CÁC HỌ TRÚC ĐÀO, KHOAI LANG, CÀ, HOA MÔI, 
CÚC (2 tiết) 
9.1. Mục tiêu 
Qua phân tích các đại diện, nhớ đƣợc tính chất chủ yếu của một số họ cây 
trong phân lớp và biết nhận dạng chúng ngoài thiên nhiên. 
Thấy đƣợc tính chất tiên hóa của phân lớp Cúc so với các phân lớp trƣớc thể 
hiện ở những điểm nào ? 
Nắm đƣợc một vài kiểu cấu tạo hoa thích nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ để 
bổ sung dẫn liệu cho bài giảng về sự giao phấn trong chƣơng trình Sinh học 6. Qua 
đó cũng thấy thêm đƣợc sự đa dạng của các cây Hạt kín. 
9.2. Nội dung 
Bộ Hoa vặn (Contortae) : quan sát một số đại diện trong các họ Trúc đào 
(Apocynaceae) và Thiên lí (Asclepiadaceae). 
Bộ khoai lang (Convolvulales) : quan sát một số đại diện trong họ Khoai lang 
(Convolvulaceae). 
Bộ hoa mõm sói (Scrophulariales : quan sát một số đại diện thuộc họ Cà 
(Solanaceae). 
Bộ Hoa môi (Lamiales) : họ Hoa môi (Lamiaceae). 
Bộ Cúc (Asterales) : họ Cúc (Asteraceae) 
9.3. Chuẩn bị 
9.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Đọc nội dung hƣớng dẫn thực hành bài 9 
Đọc phần lí thuyết thuộc phân lớp Cúc. 
Các nhóm sinh viên lấy mẫu vật theo sự phân công của giảng viên dạy thực 
hành. 
9.3.2. Chuẩn bị của phòng thí nghiệm 
9.3.2.1. Dụng cụ : nhƣ các bài trƣớc. 
9.3.2.2. Vật mẫu : 
82 
Cành mang hoa, quả của các cây thông thiên (Thevetia peruviana), trúc đào 
(Nerium oieander), thừng mức (Wrightia annamensis), dừa cạn (Catharanthus 
roseus), bồng bồng (Calatropis gigantea) hoặc thiên lí (Telosma cordata), cây đại 
(Plumeria). 
Cây bìm bìm (ipomoea cairica), cành có hoa khoai lang (ipomoe batatas L), 
cây rau muống có hoa (I.aquatica Forssk). 
Cành mang hoa cây cà dại hoa tím (Solanum violaceum), cây cà dại hoa trắng 
(chi Salanum), cà, ớt (chi Capsium) hay cà chua (Lycopersicum esculentum). 
Húng quế (Ocimum basilicum) : cành mang hoa và quả, hƣơng nhu tía (O. 
tenuiflorum), tía tô (Perilla frutescens). 
Cây cúc tím (Vernonia patula), một vài loài cúc có cụm hoa đầu nhỏ, đồng 
hình ví dụ nhƣ cứt lợn, cỏ lào) cây cải cúc (Chrysanthemum coronnarium), sài 
đất (Wedelia chinensis) và một vài loài có cụm hoa dị hình hay tỏa tròn nhƣ cỏ nhọ 
nồi, cúc vạn thọ 
9.4. Thực hiện 
9.4.1. Quan sát cây trong họ Trúc đào (Apocynaceae). 
Mẫu phân tích là cành mang hoa, quả của các cây thông thiên (Thevetia 
peruviana), quan sát và phân tích cành, lá, cụm hoa, quả. 
Mẫu quan sát bổ sung là trúc đào (Nerium oieander), thừng mức (Wrightia 
annamensis), dừa cạn (Catharanthus roseus), bồng bồng (Calatropis gigantea) hoặc 
thiên lí (Telosma cordata), cây đại (Plumeria). 
9.4.2. Quan sát cây trong họ Cà (Convolvulaceae). 
Mẫu phân tích đại diện là cây bìm bìm (ipomoea cairica), quan sát và phân 
tích cành, lá hoa. 
Mẫu bổ sung hay thay thế là cành có hoa khoai lang (ipomoe batatas L), cây 
rau muống có hoa (I.aquatica Forssk). 
9.4.3. Quan sát cây trong họ Cà (Solanaceae). 
Mẫu đại diện phân tích là cành mang hoa cây cà dại hoa tím (Solanum 
violaceum), quan sát cành, lá, cum hoa, quả. 
83 
Mẫu bổ sung hay thay thế là cây cà dại hoa trắng (chi Salanum), cà, ớt (chi 
Capsium) hay cà chua (Lycopersicum esculentum). 
9.4.4. Quan sát cây thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae). 
Mẫu đại diện là cây Húng quế (Ocimum basilicum), quan sát và phân tích 
cành, lá hoa, cụm hoa. 
Mẫu đại diện bổ sung hay thay thế hƣơng nhu tía (O. tenuiflorum), tía tô 
(Perilla frutescens). 
9.4.5. Quan sát cây trong họ Cúc (Asteraceae). 
Mẫu đại diện quan sát là cây cúc tím (Vernonia patula), quan sát và phân tích 
lá, cành, hoa. 
Mẫu đại diện bổ sung hoặc thay thế là một vài loài cúc có cụm hoa đầu nhỏ, 
đồng hình ví dụ nhƣ cứt lợn, cỏ lào) cây cải cúc (Chrysanthemum coronnarium), 
sài đất (Wedelia chinensis) và một vài loài có cụm hoa dị hình hay tỏa tròn nhƣ cỏ 
nhọ nồi, cúc vạn thọ 
9.5. Câu hỏi và bài tập 
Cách nhận biết các cây thuộc họ Trúc đào ở ngoài thiên nhiên? Hoa ở họ Trúc 
đào và họ Thiên lí có gì giống nhau, khác nhau? 
Cách nhận dạng các cây thuộc họ Hoa môi. Nếu gặp một cây không có hoa, có 
thể nhận ra đƣợc không, dựa vào đặc điểm gì? 
Cách nhận biết các cây thuộc họ Cúc ngoài thiên nhiên. Đặc điểm gì dễ nhận 
nhất? 
Thu thập và làm tập mẫu khô các cây thuộc họ Cà, họ Hoa môi và họ Cúc có ở 
địa phƣơng. Tìm hiểu công dụng của chúng. 
9.6. Báo cáo: nhƣ những bài trƣớc. 
9.7. Viết tường trình: nhƣ những bài trƣớc. 
84 
Bài 10. CÁC HỌ HÀNH, LAY ƠN, CHUỐI, CHUỐI HOA (2 tiết) 
10.1. Mục tiêu 
Qua các đại diện quan sát, nắm đƣợc các đặc điểm phân biệt giữa cây Hai lá 
mầm và Một lá mầm (về dạng cây, lá, hoa), nhớ và bổ sung các ví dụ cụ thể để 
minh họa, phục vụ bài giảng có liên quan trong chƣơng trình Sinh học 6 (bài 30, bài 
42 SGK). 
Nhớ dƣợc đặc điểm chính của các họ cây quan sát. Từ đó rút ra đƣợc tính chất 
chung của bộ và xu hƣớng tiến hóa. 
Nắm đƣợc cấu tạo hoa thích nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ đặc biệt ở một 
vài họ (họ Lan, Chuối, chuối hoa) So sánh giữa chúng với nhau. 
10.2. Nội dung 
Bộ Hành (Liliales): quan sát cây của một cài họ nhỏ trong bộ là họ Huệ tây 
(Liliaceae), họ Hành (Alliaceae), Thủy tiên (Amaryllidaceae), Lay ơn (Iridaceae). 
Bộ Gừng (Zingiberales): họ chuối (Musaceae), họ Chuối hoa (Cannaceae). 
10.3. Chuẩn bị 
10.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Đọc nội dung hƣớng dẫn thực hành bài 10. 
Đọc phần lí thuyết có liên quan đế nội dung thực hành (bộ Hành, bộ Gừng) 
Thu thập mẫu theo sự phân công của giảng viên thực hành. 
Xem lại bài giảng 42 trong SGK Sinh học 6. 
10.3.2. Chuẩn bị của phòng thí nghiệm 
10.3.2.1. Dụng cụ: nhƣ bài trƣớc. 
Vật mẫu: giảng viên dạy thực hành cùng các nhóm thu thập mẫu. 
Cụm hoa (bắp hoa) cây chuối (musa paradisiaca), chuối rừng (M.uranoscpos). 
Cây chuối hoa lai (Canna hybrida), chuối hoa (C.edulis). 
10.4. Tiến hành 
10.4.1. Quan sát cây thuộc một vài họ trong bộ Hành (Liliales) 
Mẫu đại diện quan sát là: 
+ Cây hành ta (Allium fistulosum) có cả hoa. 
85 
+ Cành hoa loa kèn trắng (Lilium longiflorum). 
+ Cành hoa huệ (Polianthes tuberosa). Mẫu bổ sung hay thay thế là náng hoa 
đỏ (Crinum amabile). 
+ Cành hoa la dơn (Gladiolus gandavensis). 
Các mẫu trên chúng ta quan sát và phân tích thân, lá, cụm hoa. 
10.4.2. Quan sát cây trong bộ Gừng (Zingiberales). 
Mẫu đại diện quan sát là: 
+ Cụm hoa (bắp hoa) cây chuối (musa paradisiaca). 
+ Chuối rừng (M.uranoscpos. 
+ Cây chuối hoa lai (Canna hybrida). 
+ Chuối hoa (C.edulis). Mẫu bổ sung hay thay thế cho chuối hoa là dong riềng 
(Cana edulis). 
Các mẫu trên chúng ta quan sát và phân tích lá, hoa, quả. 
10.5. Câu hỏi và bài tập 
Qua các đại diện đã quan sát, tập xây dụng một khóa phân loại đơn giản 4 họ 
đã thực tập trong bộ Hành. 
Dựa trên các mẫu đã phân tích, rút ra một số đặc điểm thích nghi của hoa với 
lối thụ phấn nhờ sâu bọ của bộ Gừng. 
Sƣu tầm mẫu vật hoặc tranh ảnh về một số loài cây có hoa đẹp trong các họ đã 
thực tập để làm tài liệu hƣớng dẫn giảng dạy sau này. 
10.6. Báo cáo: nhƣ các bài trƣớc. 
10.7. Viết tường trình: nhƣ các bài trƣớc. 
86 
Bài 11. CÁC HỌ CÓI, LÚA, CAU, RÁY (2 tiết) 
11.1. Mục tiêu 
Qua phân tích các mẫu đại diện, nhớ đƣợc tính chất các họ cây. 
Nắm đƣợc hai xu hƣớng tiến hóa của hoa trong phân lớp Hành: biến đổi thích 
nghi với lối thụ phấn nhờ sâu bọ và nhờ gió mà đỉnh cao là các bộ Lan và Lúa. 
Nắm đƣợc những nét đặc trƣng nhất của phân lớp Cau (cả về cơ quan sinh 
dƣỡng lẫn cơ quan sinh sản) làm thành một dòng tiến hóa riêng trong lớp Một lá 
mầm. 
Bổ sung những dẫn liệu về sự thụ phấn chéo (giao phấn), đặc biệt là sự thụ 
phấn nhờ sâu bọ khá độc đáo trong các họ phân tích, phục vụ bài giảng có liên quan 
trong chƣơng trình Sinh học 6. 
11.2. Nội dung 
Quan sát một số đại diện trong: 
+ Phân lớp Hành: bộ Lan (Orchidales), bộ Lúa (Poales). 
+ Phân lớp Cau: bộ Cau (Arecales), bộ Ráy (Arales). 
11.3. Chuẩn bị 
11.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Đọc nội dung hƣớng dẫn thực hành bài 11. 
Đọc phần lí thuyết có liên quan đến thực hành. 
Các nhóm sinh viên thu thập mẫu theo sự phân công của giảng viên thực hành. 
Xem lại bài 30 trong SGK Sinh học 6, mục 3 về đặc điểm hoa thụ phấn nhờ 
gió. 
11.3.2.Chuẩn bị của phòng thí nghiệm 
11.3.2.1. Dụng cụ: kính lúp, kim nhọn, lƣỡi dao bào. 
11.3.2.2. Vật mẫu 
 Lan phi điệp (Dendrobium anosmum Lindl) hoặc bất kì loài phong lan nào và 
một vài loài địa lan nhƣ sâm cuốn chiếu, lan đính hạc Cần lấy cả giò với cụm 
hoa. 
87 
Cỏ mầm trầu (Eleusine indica), ngô (Zea mays), lúa tẻ (Oryza sativa L var, 
utilissima A Camus) hay bất kì một loài cỏ nào nhƣ cỏ lồng vực, cỏ bông, cỏ chân 
vịt) củ gấu (Cyperrus rotundus). 
Cành hoa cau (Areca catechu). Cây bán hạ (Typhonium blumei). Cây ráy 
(Alocasia macrorhiza) 
11.4. Thực hiện 
11.4.1. Quan sát cây trong họ Lan (Orchidaceae). 
Đại diện phân tích: 
Lan phi điệp (Dendrobium anosmum Lindl), quan sát và phân tích dạng cây, 
rễ, thân, lá và cụm hoa. 
11.4.2. Quan sát cây trong họ Lúa (Poaceae). 
Đại diện phân tích là Cỏ mầm trầu (Eleusine indica), quan sát và phân tích 
thân, rễ, lá, cụm hoa, quả 
Mẫu bổ sung hoặc thay thế ngô (Zea mays), lúa tẻ (Oryza sativa L var, 
utilissima A Camus) hay bất kì một loài cỏ nào nhƣ cỏ lồng vực, cỏ bông, cỏ chân 
vịt), củ gấu (Cyperrus rotundus). 
11.4.3. Quan sát hoa của họ Cau (Arecaceae) 
Đại diện là cành hoa cau (Areca catechu), quan sát và phân tích cơ quan sinh 
sản. 
11.4.4. Quan sát cây ở họ Ráy (Araceae). 
Đại diện là cây ráy (Alocasia macrorhiza), quan sát cây, lá, hoa, quả. 
11.5. Câu hỏi và bài tập 
Dựa trên các mẫu quan sát và phân tích, rút ra tính chất điển hình của họ Lan, 
nêu bật đặc điểm thích nghi của hoa với lối thụ phấn nhờ sâu bọ. 
Qua cấu tạo hoa của cây họ Lúa, có thể nói gì về sự thích nghi của hoa với lối 
thụ phấn nhờ gió? 
Qua quan sát một só đại diện , rút ra đặc điểm phân biệt giữa hai họ Cau và 
Ráy. 
Có thể căn cứ vào những đặc điểm gì (về thân, lá, cụm hoa) để nhận biết cây 
thuộc họ Ráy? 
88 
11.6. Báo cáo: nhƣ những bài trƣớc. 
11.7. Viết nhật kí thực hành: nhƣ những bài trƣớc. 
89 
Bài 12. ĐI THAM QUAN NGOÀI TRỜI (2 tiết) 
12.1. Mục tiêu 
Làm quen với một số cây và họ cây trong môi trƣờng sống tự nhiên. 
Góp phần củng cố và bổ sung kiến thức đã học trong lí thuyết và trong thực 
hành. 
Biết nhận xét sự phân bố của thực vật trong thiên nhiên thích nghi với môi 
trƣờng sống. 
Thực hành tập nhận dạng một số họ cây phổ biến ngoài thiên nhiên trên cơ sở 
các đặc điểm đã học. 
Ôn tập lại một số khái nhiệm về hình thái thân, lá, hoa, quảcủa cây để có 
thêm dẫn liệu thực tế minh họa cho các bài giảng có liên quan trong chƣơng trình 
Sinh học 6. 
12.2. Nội dụng học tập 
Nhận biết các cây và một số họ cây quen thuộc (dựa vào các đặc điểm đã học, 
đặc biệt là các đặc điểm về hình thái dễ nhận biết). 
Nhận xét sự phân bố của một số loài hay họ phổ biến hoặc đặc trƣng của khu 
vực. 
Qua quan sát một vài đặc điểm thích nghi của thực vật với môi trƣờng (chủ 
yếu về mặt hình thái). 
Quan sát các hình thức phát tán của quả, hạt nếu có thể. 
Đánh giá tình hình chung của thực vật ở khu vực tham quan học tập (phong 
phú hay không, dạng cây gì là phổ biến, cây trồng hay hoang dại, loài phổ biến). 
12.3. Chuẩn bị 
12.3.1. Chuẩn bị của sinh viên 
Ôn lại những kiến thức về hình thái thực vật, phân loại thực vật vừa học qua, 
nhất là nhóm thực vật mà giảng viên giao nhiệm vụ nghiên cứu khi đi tham quan 
ngoài thiên nhiên. 
Bút, giấy hoặc sổ tay nghi chép. 
Chuẩn bị của giảng viên và phong thí nghiệm 
90 
Chuẩn bị địa điểm: tùy điều kiện địa phƣơng, nên chọn môi trƣờng tự nhiên. 
Chuẩn bị nội dung hƣớng dẫn,nên tìm hiểu trƣớc về môi trƣờng sẽ tham quan 
học tập và tình hình thực vật ở đó. 
Một vài dụng cụ cần thiết: kính lúp, dao, keo cắt cành, cặp ép cây và giấy báo. 
Giao nhiệm vụ cho mỗi nhóm sinh viên chuyên nghiên cứu một nhóm thực vật 
cụ thể nào đó. 
12.4. Tổ chức tham quan: 
Mỗi nhóm có một nhóm trƣởng, giảng viên sẽ ở một địa điểm nào đấy để khi 
cần các nhóm sinh viên có thể quay lại nhờ sự giúp đỡ, giảng viên và nhóm trƣởng 
luôn giữ liên lạc qua điện thoại. 
12.5. Các nhóm báo cáo kết quả: tƣơng tự nhƣ những bài trƣớc 
12.6. Viết nhật kí thực hành: tƣơng tự nhƣ những bài trƣớc. 
91 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Nguyễn Nhƣ Đối (2001), Sinh học phát triển cá thể thực vật, NXB Giáo 
dục, Hà Nội. 
[2] Hoàng Thị Sản (1998), Giải phẫu hình thái thực vật, NXN Giáo dục, Hà 
Nội. 
[3] Hoàng Thị Sản (1998), Phân loại học thực vật, NXB Giáo dục, Hà Nội. 
[4] Hoàng Thị Sản (2005), Phân loại học thực vật, NXB Đại học Sƣ phạm. 
[5] Nguyễn Nghĩa Thìn (1993), Sinh học thực vật học 2, Hanoi university 
Vietnam-holland cooperation project 
[6] Nguyễn Quang Vinh (2011), Sinh học 6, NXB giáo dục Việt Nam