Cấu trúc “tỷ lệ vàng” thể hiện trong tự nhiên và trong kiến trúc

TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Hoàng Thảo Phương 
45 
CẤU TRÚC “TỶ LỆ VÀNG” 
THỂ HIỆN TRONG TỰ NHIÊN VÀ TRONG KIẾN TRÚC 
STRUCTURE “GOLDEN RATIO” IN NATURE AND ARCHITECTURE 
NGUYỄN HOÀNG THẢO PHƢƠNG 
 ThS. Trường Đại học Văn Lang, nguyenhoangthaophuong@vanlanguni.edu.vn, Mã số: TCKH09-08-2018 
TÓM TẮT: Thiên nhiên vốn tự nó đã đẹp, bởi sự hài hòa, sự cân bằng là quy luật sống 
còn của tự nhiên. Triết gia Pythagoras cho rằng, vạn vật trong vũ trụ đều được tổ chức 
một cách trật tự theo một cấu trúc nhất định hay một con số "tỷ lệ" nào đó. Chính nó tạo 
nên sự cân đối, giúp cho con người cảm nhận một cách tinh tế vẻ đẹp thuần khiết của tự 
nhiên bằng phương pháp định lượng thay vì chỉ bằng cảm tính. Từ xưa đến nay, con người 
vẫn luôn khám phá và học theo tự nhiên để phát hiện ra những quy luật mới của vũ trụ. 
Việc dựa vào tính cấu trúc trong tự nhiên để tạo ra tính cấu trúc cho một không gian kiến 
trúc là một việc làm đúng đắn, đã, đang và sẽ vẫn được áp dụng. Và “tỷ lệ vàng” được 
công nhận như là một tỷ lệ đẹp, hoàn hảo, đã xuất hiện từ trong thiên nhiên đến cả trong 
kiến trúc càng minh chứng rõ hơn cho việc làm trên. Chúng ta sẽ tìm hiểu rõ qua bài viết. 
Từ khóa: cấu trúc, tỷ lệ vàng, đền Parthenon, chùa Tây Phương. 
ABSTRACT: Nature is already beautiful by its nature, because balance is surviving rule 
of nature. Pythagoras once said, everything in the universe is organized by a certain 
structure or order, referred as a ratio. This structure creates balance and enables humans 
to contemplate the pure beauty of nature by a quantitative method instead of just mere 
intuition. From old times to the present, humans have always explored and followed nature 
to discover new principles of the universe. Using the naturally defined structure to create 
the structurization of architectural space has always been right it is still applicable now 
and in the future. Golden ratio is recognized as a beautiful, perfect ratio that has emerged 
from nature to architecture, which is clearly evident. We will find out in this article. 
Key words: structure, golden ratio, Parthenon Temple, Tay Phuong Pagoda. 
1. ĐẶT VẤN ĐỀ 
Theo định nghĩa của L.Von Bertalanffy 
trong “Lý thuyết hệ thống”, cấu trúc là: 
“tập hợp các mối liên hệ qua lại giữa các 
phân hệ hay giữa phần tử trong hệ thống, 
nó cũng là cách sắp xếp quan hệ giữa các 
phần tử. Cấu trúc đảm bảo cho sự tồn tại 
và các tính chất cơ bản của hệ” [1, tr.19]. 
Các cấu trúc này hiện diện ở mọi nơi, 
từ địa chất học cho đến thực vật học, động 
vật học và cả trong kiến trúc, chẳng hạn ở 
dạng nhịp điệu, sự lặp lại trong các chi tiết, 
đường nét trang trí, sự lặp lại một mô-đun 
hình thức trên bề mặt đứng ở lưới: trong 
một ngôi nhà, một dãy phố, một đô thị,... 
hay ở tổ hợp không gian trên mặt bằng hay 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 09, Tháng 5 - 2018 
46 
hình khối không gian,... Thậm chí, cho dù 
một đối tượng hình học có hình dáng gồ 
ghề, không bằng phẳng trong tự nhiên thì 
hình dạng các đường nét hay hình thể đều 
dựa vào một hình ban đầu, kế tiếp lặp lại 
hình này theo một quy tắc nào đó, vô hạn 
lần, sẽ thu được một dạng hình thể trong tự 
nhiên. Trong đó, quy tắc hình học cũng góp 
phần tạo lập không gian kiến trúc, tạo cho 
kiến trúc một vẻ đẹp hài hòa, cân xứng, một 
giá trị thẩm mỹ vĩnh cửu theo thời gian. 
Suy cho cùng, tính cấu trúc của tự 
nhiên tưởng chừng như làm phức tạp cho 
việc tạo nên hình thể nhưng thực ra, nó vẫn 
là sự sắp xếp một cách trật tự có đặc tính 
đối xứng và biến đổi, có thể không cùng tỷ 
lệ ban đầu nhưng tất cả đều tuân theo một 
nguyên tắc, trật tự nhất định nào đó để tạo 
ra một chỉnh thể thống nhất, có một cấu 
trúc hoàn chỉnh. 
Và trong vô số cấu trúc ẩn hiện trong 
tự nhiên, có một cấu trúc hoàn chỉnh, một 
con số tỷ lệ chuẩn mực được nhiều nhà 
nghiên cứu xem như là một tỷ lệ “thần 
thánh”, giúp đánh giá chính xác vẻ đẹp 
hoàn mỹ của một đối tượng, đó chính là 
chuẩn thẩm mỹ “Tỷ lệ vàng”. 
2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT 
“Tỷ lệ vàng" có mặt khắp mọi nơi 
trong tự nhiên đến nỗi mà người xưa cho 
rằng tỷ lệ này đã được tiền định bởi Đấng 
Sáng Thế, xem như là tỷ lệ Thần Thánh. 
Người đầu tiên có những miêu tả chính 
xác, cụ thể về “tỷ lệ vàng” là Euclid - nhà 
toán học Hy Lạp thời cổ đại qua việc 
nghiên cứu các hình đa giác, hình ngũ giác 
và sao 5 cánh. Trong cuốn “Element”, ông 
đã nêu ra “tỷ lệ vàng” là tỷ lệ được biểu 
diễn dưới dạng số vô tỉ bởi Euclide bằng 
“nhát cắt Hoàng Kim”. Theo ông, chia một 
đoạn thẳng theo cách “trung và ngoại tỉ”, 
tích trung bằng tích ngoại, thì đoạn thẳng 
còn được gọi là cắt theo “tỷ lệ vàng”, với 
trị gần đúng là con số vô hạn không lặp, 
được ký hiệu bằng con số Ф=1,6180339887 
[2, tr.130] (hình 1a). Ký hiệu này, được nhà 
toán học Mark Barr đặt ra để vinh danh 
Phidias – nhà điêu khắc gia và toán học Hy 
Lạp đã ứng dụng thành công con số vàng 
này vào trong các tác phẩm của mình điển 
hình như đền Parthenon. 
“Tỷ lệ vàng” như đóng một vai trò là 
một nhân tố xây dựng mang tính nền tảng 
trong tự nhiên. Từ đó, thành lập “hình chữ 
nhật vàng” là hình chữ nhật có tỉ số chiều 
dài: chiều rộng = Ф (hình 1b). 
Đến năm 1628, Descartes - nhà toán 
học người Pháp củng cố những căn cứ mới 
cho quy luật này bằng phát kiến về “vòng 
xoắn logarithm vàng”. Đó là một vòng 
xoắn có tính chất kỳ diệu, vì cho dù phóng 
to hay thu nhỏ đường xoắn ốc này, hình 
dạng của nó cũng không thay đổi - tương tự 
như việc người ta không thể phóng to hay 
thu nhỏ một góc (hình 1c). Và “đường chéo 
hình chữ nhật vàng” cũng được ứng dụng 
cho các nguyên tắc thẩm mỹ (hình 1d). 
a. Tỷ lệ vàng 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Hoàng Thảo Phương 
47 
b. Hình chữ nhật vàng được xác định 
theo tỷ lệ vàng 
c. Vòng xoắn Logarithm 
của hình chữ nhật vàng 
d. Đường chéo của hình chữ nhật vàng 
Hình 1. Tỷ lệ vàng 
Nguồn: Tác giả 
3. CẤU TRÚC “TỶ LỆ VÀNG” BIỂU 
HIỆN TỪ TỰ NHIÊN ĐẾN KHÔNG 
GIAN KIẾN TRÚC 
3.1. Trong tự nhiên 
Thực vật trong thiên nhiên, từ hình 
dáng cây, trên thân cây cho đến sự phân bố 
lá cây trên cuống lá đều nghiêm ngặt tuân 
thủ theo tính chất đối xứng và phá vỡ đối 
xứng. Không những thế, lá cây của các loài 
khác nhau cũng được sắp xếp theo một mô 
hình nhất định, chuỗi số Fibonacci, hình 
xoắn ốc hay được sắp xếp theo “tỷ lệ vàng”. 
Minh chứng rõ nét hơn là trái thơm, 
mỗi một vảy (mắt thơm), hình lục giác, là 
một bộ phận của ba đường xoắn khác nhau. 
Đường thứ nhất là 8 hàng vảy song song từ 
phía dưới bên trái tiến lên cao dần bên phải, 
đường thứ hai là 13 hàng vảy song song từ 
phía dưới bên phải lên trên cao bên trái, 
đường thứ ba là 21 hàng vảy song song 
theo hướng dựng đứng từ phía dưới lên trên 
cao (hình 2a). 
Hay cách xếp đối xứng của những 
cánh hoa hồng cũng tuân theo “tỷ lệ vàng”. 
Những góc độ xác định vị trí của những 
cánh hoa đều là bội số của 0,618. Nếu đánh 
dấu thứ tự cánh hoa từ 0 đến 5 thì cánh hoa 
số 1 cách vị trí cánh số 0 là 1 x 0,618, cánh 
số 2 ở vị trí 2 x 0,618,... cánh 5 cách vị trí 
đầu là 5 x 0,618 (hình 2b). 
a. Cách sắp xếp vải ở trái thơm 
b. Vòng xoắn sinh ở hoa hồng 
Hình 2. Biểu hiện tỷ lệ vàng ở thực vật 
Nguồn: Internet 
Động vật, ngoài tính chất đối xứng và 
phi đối xứng được khắc họa rõ nét, sự biểu 
hiện của đường nét và tỷ lệ cũng được hé lộ 
một cách chân thật nhất. Các đường xoắn 
sinh sản còn được thể hiện ở mọi quy mô, 
hiện tượng trong tự nhiên. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 09, Tháng 5 - 2018 
48 
Trong các hóa thạch tảo nhỏ bé, vi sinh 
đơn bào foraminifera, vỏ ốc, thiên nhiên 
đã dùng “đường xoắn logarithm” để biểu 
hiện. Chẳng hạn, ốc anh vũ (hình 3a), khi 
lớn dần, nhuyễn thể sẽ tạo ra một ngăn mới 
lớn hơn trám kín ngăn cũ, nhưng hình dáng 
“ngôi nhà” của nó vẫn không thay đổi mặc 
dù chiều dài vỏ ốc và bán kính tăng, nhờ 
vậy nó không cần điều chỉnh thế cân bằng 
khi tăng trưởng. 
Hình 3. Biểu hiện tỷ lệ vàng ở họ ốc anh vũ 
Nguồn: Internet 
Như vậy, qua những ví dụ trên, tiềm ẩn 
trong các hình thức tồn tại của sự vật, hiện 
tượng tự nhiên đều luôn tồn tại một con số 
tỷ lệ. Thật thú vị là, con số tỷ lệ này lại 
khớp với con số “tỷ lệ vàng”. 
3.2. Trong kiến trúc 
3.2.1. Kim tự tháp Kheops thuộc quần thể 
kim tự tháp Giza (Ai Cập) 
Theo số liệu đo đạc, các nhà khoa học 
xác định được chiều cao của kim tự tháp 
h=146m, chiều dài trung bình các cạnh kim 
tự tháp b = 230m, chiều cao mặt bên kim tự 
tháp được tính từ định lý Pythagore có giá 
trị a = 186m; dùng hệ thức lượng trong tam 
giác vuông, suy ra góc hợp bởi h và a là 
α=38010', góc giữa b và a là β = 51050'. 
Và điều này như một sự trùng hợp 
ngẫu nhiên với “tỷ lệ vàng” khi lập tỷ lệ 
chiều cao mặt bên kim tự tháp với một nửa 
chiều dài cạnh kim tự tháp, tức là:
1,617
b
2a
 sai số so với tỷ lệ vàng 0,06% 
và một góc dựa trên tỷ lệ vàng này sẽ là 
(1,618033989) = 51
050', bằng với góc đáy 
kim tự tháp (hình 4). 
Hình 4. Kim tự tháp Cheops - Ai Cập so với "tỷ lệ vàng" 
Nguồn: Internet 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Hoàng Thảo Phương 
49 
3.2.2. Đền thờ Parthenon (Hy Lạp) 
Trải qua nhiều thế kỷ, mọi người đều 
công nhận đền Parthenon có vẻ đẹp đơn 
giản và hài hòa thống nhất (hình 5, bảng 1). 
Dựa vào số liệu thu thập, chúng tôi tiến 
hành so sánh các số đo trên mặt đứng với tỷ 
lệ vàng và thu được kết quả: 
Bảng 1. Kiểm tra kích thước mặt đứng của đền Parthenon với “tỷ lệ vàng” 
 Ký hiệu Lập tỷ lệ tuyệt đối 
Sai số so với tỷ lệ vàng 
“Ф = 1,618” 
Chiều ngang 
(tính theo tim cột) 
2h + j 
1,619
j
jh
0,06% 
1,616
h
j
 0,12% 
Chiều ngang 
(tính theo đường diềm mái tam giác) 
w = e + f 
1,612
f
fe
 0,37% 
1,633
e
f
 0,93% 
Chiều cao công trình (thân & hệ mái) f = e + c 
1,633
e
ce
 0,93% 
1,58
c
e
 2,35% 
Chiều cao mái 
(phần hình chữ nhật & phần mái tam giác 
c = a + b 
1,617
b
ba
 0,06% 
1,621
a
b
 0,19% 
Ghi chú: a = 2.900mm, b = 4.700mm, c = 7.600mm, e = 12.010mm, f = 19.610mm, h = 7.980mm, 
j = 12.894mm, w = 31620mm. 
Tỷ lệ giữa thân và hệ mái, tỷ lệ các 
thành phần trong hệ mái, tỷ lệ chiều 
ngang toàn công trình, tất cả đều tuân 
theo “tỷ lệ vàng” và thống nhất với nhau 
tạo thành một “hình chữ nhật vàng” lớn 
bao toàn bộ công trình. 
Sai số trên mặt đứng so với “tỷ lệ 
vàng” dao động từ 0,06 - 2,35 (%). 
Với sự tính toán tỉ mỉ, chính xác bởi 
các kiến trúc sư lừng danh của nền văn 
minh cổ đại Hy Lạp, đặt tiêu chuẩn về kỹ 
thuật và thẩm mỹ lên hàng đầu mà vẫn 
không tránh khỏi những sai số trong quá 
trình xây dựng, khi so sánh các số đo hình 
học của công trình với chuẩn hình học - 
thẩm mỹ phương Tây. 
3.2.3. Chùa Tây Phƣơng ở Việt Nam 
3.2.3.1. Xét trên mặt bằng 
Với cách thiết lập tương tự bảng 1 khi 
so sánh tương quan các số đo hình học của 
từng đoạn thẳng theo trục dọc và trục 
ngang, dựa theo nguyên tắc xác định đoạn 
thẳng có “tỷ lệ vàng”, chúng tôi thu được 
giá trị sai số so với “tỷ lệ vàng” dao động 
từ 0,74 - 5,38(%) (hình 6, bảng 2). 
Tòa chùa Thượng và tòa chùa Hạ: gồm 
hai hình chữ nhật ghép lại, tòa chùa Trung: 
gồm bốn hình chữ nhật ghép lại. Mỗi hình 
chữ nhật ở tòa chùa Thượng và tòa chùa 
Trung có giá trị sai số lần lượt với “hình 
chữ nhật vàng” (có chiều dài lấy theo 
những hình chữ nhật trên) là 2,22% và 
6,85% (hình 6) [4, tr.63, tr.65]. 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 09, Tháng 5 - 2018 
50 
Hình 5. Đền Parthenon - Hy Lạp so với "tỷ lệ vàng" 
Nguồn: Internet 
Hình 6. Kiểm tra kích thước mặt bằng với "tỷ lệ vàng" và “hình chữ nhật vàng” 
Nguồn: Tác giả 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Hoàng Thảo Phương 
51 
Bảng 2. Kiểm tra kích thước mặt bằng với "tỷ lệ vàng" 
 Ký hiệu Lập tỉ số tuyệt đối 
Sai số so với tỉ lệ vàng 
"Ф = 1,618" 
Chiều rộng 
Tòa chùa Thượng 
a1 + a2 + a1 
1,653
a2
a2a1
 2,16% 
1,531
a1
a2
 5,38% 
Khoảng cách 
Tòa chùa Thượng 
và Tòa chùa Trung 
a3 + a4 
1,606
a4
a4a3
 0,74% 
1,65
a3
a4
 1,98% 
Chiều rộng 
Tòa chùa Trung 
a5 + a6 + a5 
1,635
a6
a6a5
 1,05% 
1,576
a5
a6
 2,59% 
Khoảng cách 
Tòa chùa Trung 
và Tòa chùa Hạ 
a7 + a8 
1,65
a7
a8a7
 1,98% 
1,538
a8
a7
 4,94% 
Chiều dài 
Tòa chùa Thượng 
2(b1 + b2) 
1,588
b2
b2b1
 1,85% 
1,7
b1
b2
 5,06% 
Ghi chú: a1 = 1450mm, a2 = 2220mm, a3 = 1400mm, a4 = 2310mm, a5 = 1650mm, a6 = 2600mm, 
a7 = 2230mm, a8 = 1450mm, b1 = 3000mm, b2 = 5100mm. 
3.2.3.2. Xét trên mặt đứng 
Với cách thiết lập tương tự, ở tòa chùa 
Thượng cũng như tòa chùa Hạ: tỷ lệ giữa 
thân và hệ mái, tỷ lệ giữa thân và mái dưới, 
và tỷ lệ giữa mái dưới và mái trên có giá trị 
sai số so với “tỷ lệ vàng” dao động từ 0,62 
- 6,24(%) (hình 7, bảng 3 ). 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Số 09, Tháng 5 - 2018 
52 
Bảng 3. Kiểm tra kích thước mặt đứng của tòa chùa thượng với "tỷ lệ vàng" 
 Ký hiệu Lập tỉ số tuyệt đối 
Sai số so với tỉ lệ vàng 
"Ф = 1,618" 
Thân & hệ mái d1 + d2 + d3 
1,608
d3d2
d3d2d1
 0,62% 
1,643
d1
d3d2
 1,55% 
Thân & mái dưới d1 + d2 
1,604
d1
d2d1
 0,87% 
1,655
d2
d1
 2,29% 
Mái dưới & 
mái trên 
d2 + d3 
1,586
d3
d3d2
 1,98% 
1,719
d2
d3
 6,24% 
Ghi chú: d1 = 2300mm, d2 = 1390mm, d3 = 2390mm 
Hình 7. Kiểm tra kích thước mặt đứng tòa chùa thượng với "tỉ lệ vàng" 
Nguồn: Tác giả 
4. KẾT LUẬN 
Ở phương Tây, những công trình như: 
kim tự tháp Cheops - Ai Cập, đền 
Parthenon - Hy Lạp... là những tác phẩm 
kiến trúc vĩ đại, đạt sự hài hòa, tinh tế, trở 
thành kỳ quan của thế giới. Việc tác giả 
cũng như các nhà nghiên cứu trước đã có 
sự so sánh về số đo hình học của những 
công trình này với “tỷ lệ vàng” cũng chỉ 
nhằm chứng minh lại sự hài hòa trong hình 
khối và tỷ lệ bằng phương pháp định 
lượng chứ không chỉ là cảm nhận của thị 
giác con người. Kết quả cho thấy, những 
công trình này trùng với “tỷ lệ vàng” với 
TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC VĂN LANG Nguyễn Hoàng Thảo Phương 
53 
sai số dao động từ 0,06 - 2,35(%). Đây là 
những sai số không tránh khỏi trong quá 
trình xây dựng của những người Ai Cập, 
Hy Lạp cổ đại với kỹ thuật công nghệ chưa 
phát triển. Và để từ đó, chúng ta có cơ sở 
đưa ra những kết luận khoa học, logic liên 
quan đến những công trình “hài hòa” mà chỉ 
cảm nhận bằng mắt. 
Ở Việt Nam, “kiến trúc Ngọ Môn 
(Hoàng cung Huế) có những kích thước 
dọc ngang, cao rộng của từng bộ phận 
cũng như toàn bộ cơ cấu kiến trúc phù hợp 
với “tỷ lệ vàng” trong nghệ thuật kiến trúc. 
Qua các bản vẽ đạc họa một số công trình 
kiến trúc cổ Việt Nam khác như: đình Chu 
Quyến, chùa Tây Phương, điện Thái Hòa, 
Khuê Văn Các (Văn Miếu) tổ hợp đường 
nét ngoại hình kiến trúc có sự ràng buộc 
bởi quan hệ số liệu nhất định” [3, 
tr.204]. Sự quan hệ giữa kiến trúc và con số 
tỷ lệ, hay “tỷ lệ vàng” được minh chứng rõ 
hơn qua công trình chùa Tây Phương – một 
công trình kiến trúc cổ độc đáo [5, tr.22]. 
Các số đo hình học trên mặt bằng, mặt 
đứng và mặt cắt của khu Tam Bảo chùa 
Tây Phương đều “tiệm cận” với “tỷ lệ 
vàng” trong sai số không đáng kể dao động 
từ 0,62 - 6,85(%). Theo giá trị các tỉ số 
tuyệt đối từ các số liệu khảo sát, chúng tôi 
nhận thấy về cơ bản có thể chấp nhận một 
số sai số đó, những sai số khó tránh khỏi 
trong quá trình lắp dựng những cấu kiện 
thiên nhiên bằng phương pháp thủ công của 
kiến trúc truyền thống Việt Nam là không 
dựa trên các bản vẽ thiết kế, mà dựa vào 
kinh nghiệm tinh túy được truyền thụ từ đời 
này sang đời khác, trực giác và cảm nhận 
nghệ thuật tinh tế của các nghệ nhân. 
Sự trùng hợp ngẫu nhiên trong cấu trúc 
hình học của chùa Tây Phương với những 
chuẩn hình học - thẩm mỹ phương Tây 
càng chứng minh chuẩn mực của loài người 
về cái đẹp là một tài sản chung. Đó là một 
giá trị cao đẹp, nơi đây “vẻ đẹp phương 
Đông đã gặp cái khuôn đẹp của phương 
Tây”. 
Liệu chúng ta có thể tiếp tục áp dụng 
“tính cấu trúc” hay “tỷ lệ vàng” cho việc 
tạo ra những công trình kiến trúc trong hiện 
tại và tương lai. Đó là câu hỏi, cũng như là 
tâm tư mà qua bài viết này tác giả muốn 
gửi gắm đến thế hệ trẻ trong bài viết này: 
“muốn sáng tạo thì chúng ta phải nắm rõ 
cái gốc đã”. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1] Trần Minh Đức (2009), Bước đầu tiếp cận nguồn gốc của sự hài hòa trong nghệ thuật 
kiến trúc, Luận văn thạc sĩ kiến trúc, Thành phố Hồ Chí Minh. 
[2] Vũ Đại Hải (1990), Nguyên lý thiết kế kiến trúc công trình dân dụng, Trường Đại học 
Kiến trúc Thành phố Hồ Chí Minh. 
[3] Vũ Tam Lang (2011), Kiến trúc cổ Việt Nam, Nxb Xây dựng, Hà Nội. 
[4] Nguyễn Hoàng Thảo Phương (2013), Cấu trúc hình học chùa Tây Phương, Luận văn 
thạc sĩ kiến trúc, Thành phố Hồ Chí Minh. 
[5] Chu Quang Trứ (1998), Chùa Tây Phương, Nxb Mỹ Thuật, Hà Nội. 
Ngày nhận bài: 13-3-2018. Ngày biên tập xong: 27-3-2018. Duyệt đăng: 19-5-2018.