Môi trường diễn xướng của hát chầu văn: Tiếp cận và giải pháp bảo tồn tại Hải Phòng

50 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Là một thành phố nằm trong vùng 
Đồng bằng Bắc bộ, Hải Phòng là nơi lưu 
giữ và bảo tồn nhiều loại hình diễn xướng 
văn hóa dân gian, trong đó có Chầu văn. 
Chầu văn là một thể loại âm nhạc phục 
vụ cho nghi lễ tín ngưỡng gắn liền với tục 
thờ Mẫu. Hòa trong tiếng hát là những 
âm thanh rộn rã của những nhạc cụ cổ 
truyền, đặc biệt là bộ gõ. Những âm thanh 
đó đã góp phần không nhỏ đưa con người 
vào một thế giới vui tươi hạnh phúc, tạm 
quên đi những vất vả, cơ cực đời thường, 
là động lực giúp con người vững tin hơn 
trong cuộc sống. 
Chầu văn tồn tại và phát triển trong hai 
môi trường diễn xướng: Chầu văn trong môi 
trường tín ngưỡng và Chầu văn trong những 
sinh hoạt văn hóa dân gian đời thường. Chúng 
tôi sẽ phân tích và làm rõ hai môi trường của 
diễn xướng Chầu văn ở Hải Phòng với mục 
đích giúp người đọc hiểu hơn về loại hình âm 
nhạc nghi lễ này, từ đó có thái độ đúng đắn 
trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của nó 
trong đời sống hiện nay.
MÔI TRƯỜNG DIỄN XƯỚNG CỦA HÁT CHẦU VĂN: 
TIẾP CẬN VÀ GIẢI PHÁP BẢO TỒN TẠI HẢI PHÒNG
Hoàng Thị Mỹ 
Khoa Du lịch 
Email: myht@dhhp.edu.vn
Ngày nhận bài: 12/4/2019
Ngày PB đánh giá: 27/5/2019
Ngày duyệt đăng: 19/7/2019
TÓM TẮT
Chầu văn là một thể loại âm nhạc được sinh ra trong môi trường tín ngưỡng hầu đồng dùng để ngợi ca công 
đức của các vị Thánh Tứ Phủ. Bên cạnh môi trường tín ngưỡng, Chầu văn còn được sử dụng trong những 
sinh hoạt văn hóa dân gian đời thường. Bài báo này hướng đến phân tích hai môi trường diễn xướng, từ đó, 
tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy môi trường diễn xướng Chầu văn ở Hải Phòng.
Từ khóa: Chầu văn, Môi trường diễn xướng, Hải Phòng.
CHAU VAN SINGING ENVIRONMENTS: 
APPROACHES AND PRESERVATION SOLUTIONS IN HAIPHONG.
ABSTRACT
Chau Van is a Vietnamese form of ritual singing which accompanies “Hau dong” (Mediumship) during 
rituals to honor the Mother Goddess. Beside the mediumship ritual singing environment, Chau Van 
is also used in everyday folk cultural activities. This paper aims at analyzing two environments for 
ritual singing, from which the author proposes some solutions to preserve and promote the Chau Van 
environment in Hai Phong.
Keywords: Chau Van, Ritual Singing Environment, Hai Phong.
51TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 35, tháng 07 năm 2019
2. KHÁI QUÁT VỀ CHẦU VĂN Ở 
HẢI PHÒNG
Hải Phòng từ lâu đã được bạn bè 
phương xa biết đến là một “miền sóng, 
miền gió” đầy chất thợ của bến Cảng với 
những con tàu lớn nhỏ khơi xa là cái nôi 
sản sinh, nuôi dưỡng nhiều loại hình diễn 
xướng dân gian độc đáo: rối cạn, rối nước, 
hát Đúm, Ca trù và Chầu văn. Chầu văn 
tuy không sinh ra ở Hải Phòng nhưng Chầu 
văn đã là một trong những món ăn tinh thần 
quan trọng của người dân nơi đây. 
Trong các nghi thức thờ Mẫu Liễu 
Hạnh và các thánh thần Tứ phủ được diễn 
ra ở các đền, phủ, điện, lên đồng là một 
nghi thức vô cùng độc đáo. Gắn liền và 
làm nên thành công của một buổi hầu 
đồng là âm nhạc Chầu văn. Vì vậy, mỗi 
năm, đặc biệt là vào dịp Tháng 3 Âm lịch, 
hoặc các dịp “trình đồng mở phủ” của các 
con nhang đệ tử, những nơi thờ Mẫu nói 
chung và những nơi thờ Mẫu ở Hải Phòng 
nói riêng nghi lễ hầu đồng và diễn xướng 
Chầu văn hầu thánh diễn ra phổ biến. Rất 
nhiều nhà nghiên cứu và nghệ nhân hát 
Chầu văn coi Hải Phòng là nơi gìn giữ 
được những nét truyền thống của hát Chầu 
văn xưa. Để xác định chính xác Chầu văn 
Hải Phòng có từ bao giờ là điều không 
dễ dàng, nhưng thông qua các thư tịch cổ 
cũng như truyền thuyết dân gian chúng ta 
thấy: Về nguồn gốc hình thành, khoảng 
thế kỉ XVI, có vị Chúa Liễu (Thánh Mẫu 
Liễu Hạnh) đã hạ giới 3 lần, trong lần 
hạ giới thứ 2, chúa Liễu đã dừng chân ở 
vùng biển (Hải Phòng ngày nay) tại phủ 
Thượng Đoạn phường Đông Hải 1, quận 
Hải An, Thành phố Hải Phòng (hiện nay 
tại phủ Thượng Đoạn còn lưu giữ được 
sắc phong ghi chú về việc này). Nơi đây 
từ xưa đã nổi tiếng như một trung tâm của 
xứ Đông (Hải Dương- Hải Phòng) trong 
việc tôn thờ Mẫu. Các sách như: “Đại 
Nam nhất thống chí”, “Hải Dương dư địa 
chí” soạn vào đời Nguyễn, đều có nhắc 
đến phủ Thượng Đoạn và xếp vào hàng 
cổ tích của tỉnh Hải Dương. Đền phủ thờ 
thánh Mẫu Liễu Hạnh được xây dựng ở 
nhiều nơi trong cả nước, nhưng tiêu biểu 
là di tích Đền Phủ dày (Nam Định), Phủ 
Tây Hồ (Hà Nội), Đền Sòng (Thanh Hóa) 
và Phủ Thượng Đoạn (Hải Phòng). 
3. MÔI TRƯỜNG DIỄN XƯỚNG 
CỦA CHẦU VĂN Ở HẢI PHÒNG
Trong âm nhạc cổ truyền, căn cứ vào 
mục tiêu thực hành nghệ thuật của chúng 
có thể chia thành ba khối chính: ca nhạc, 
tín ngưỡng; ca nhạc phong tục và ca nhạc 
đời thường. “Ca nhạc lễ nghi, tín ngưỡng 
là những thể loại được dùng vào việc cúng 
tế các lực lượng siêu nhiên”. “Ca nhạc đời 
thường là những thể loại ca nhạc được 
dùng trong cuộc sống thường ngày hoặc để 
vui chơi giải trí trong các dịp hội hè hoặc 
nông nhàn mà không gắn với việc tế lễ 
thờ cúng”. Còn “ca nhạc lễ nghi, phong 
tục là thể loại ca nhạc trung gian giữa các 
loại ca nhạc lễ nghi tín ngưỡng tôn giáo 
và các loại ca nhạc đời thường” [9]. Chầu 
văn được sản sinh ra từ môi trường lễ nghi, 
tín ngưỡng - mang tính thiêng. Theo dòng 
chảy của cuộc sống, Chầu văn dần được 
thế tục hóa để phục vụ cho những nhu cầu 
văn hóa nghệ thuật của con người trong đời 
sống thường ngày. Do đó, khi phân tích về 
môi trường diễn xướng của Chầu văn ở 
Hải Phòng, chúng tôi chủ yếu đặt nó trong 
môi trường tín ngưỡng và môi trường đời 
thường để thấy được sự khác biệt của thể 
loại ca nhạc này trong quá trình tồn tại và 
phát triển. 
52 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
3.1. Chầu văn trong môi trường tín ngưỡng
Trước hết, nhắc đến Chầu văn chúng 
ta không thể không nhắc đến môi trường 
hầu đồng. Diễn xướng Chầu văn hầu đồng 
được coi là một sinh hoạt tín ngưỡng cộng 
đồng mà trước hết đó là cộng đồng của 
những tín đồ Tứ phủ. Trong một buổi hầu 
đồng, trình tự một giá đồng có thể phân 
thành các bước: Giáng đồng; Nhập đồng; 
Dâng hương; Múa hương dâng sớ; Múa 
đồng; Ngồi nghe hát văn, phán truyền, 
ban lộc; Thánh giá hồi cung. Như vậy, 
Chầu văn là một bước của nghi lễ và là 
thể loại“âm nhạc có vai trò quan trọng, 
nó cùng với các yếu tố màu sắc, động tác 
múa, mùi vị chất kích thích (rượu, thuốc 
lá) đưa ông bà đồng vào trạng thái ngây 
ngất, nhập đồng” [12].
Ở Hải Phòng, môi trường diễn xướng 
Chầu văn hầu đồng được diễn ra trước hết 
ở các đền phủ công đồng. Đó là dịp hát 
hầu thánh trực tiếp, dâng văn vọng bái 
thần điện.Thời gian tổ chức hát văn thờ 
được cố định trong những ngày lễ tiết 
quan trọng của tín ngưỡng Tứ phủ. Tùy 
theo từng đền phủ mà thủ nhang đồng đền 
và cung văn phải sắm sửa lễ vật dâng văn 
chầu thờ. Trong môi trường diễn xướng 
tâm linh này, cung văn phải diễn tấu bản 
Văn Công Đồng- một bản văn có tính tổng 
hợp, mời gọi toàn thể chư vị phật thánh về 
chứng giám cho buổi lễ. Sau đó tùy theo 
từng nơi mà cung văn sẽ hát tiếp bản văn 
có nội dung ứng với vị thánh bản đền. Kết 
thúc một buổi hát thờ, cung văn phải dâng 
văn tạ ơn - gọi là Văn chầu thủ đền. Đây 
là một văn bản có nội dung chung nhất 
như một sự bái tạ sau cùng được dùng ở 
các đền phủ. Theo quy định, hát văn thờ 
là trách nhiệm của người trưởng cung văn 
các khu vực đền, phủ. Theo cung văn ưu 
tú Nguyễn Văn Chính, hiện tượng hát văn 
thờ ở đền phủ công đồng diễn ra không phổ 
biến ở Hải Phòng mà chủ yếu được diễn 
ra ở điện thần Tứ phủ trong các đền, phủ, 
điện công đồng hoặc đền, phủ, điện tư gia. 
Cung văn hát ca ngợi các thánh thần trong 
hệ thống Tứ phủ (các vị thánh thần này 
được thể hiện thông qua vai trò trung gian 
của chân đồng) nên hát văn lúc này gọi là 
hát hầu đồng. Ở không gian tâm linh đó, 
diễn xướng Chầu văn được thực hiện hoàn 
toàn mang đặc điểm của một sân khấu dân 
gian thu nhỏ, tùy theo không gian cho phép 
của bản đền, sân khấu có thể tương đối lớn 
tới vài ba chục mét vuông, nhưng cũng có 
khi thu hẹp chỉ lớn hơn chiếc chiếu đôi 
Tùy theo yêu cầu cũng như điều kiện của 
buổi hầu đồng mà mọi vật dụng cũng gia 
giảm theo. Về âm nhạc, ở những buổi lễ 
lớn, số lượng người tham gia tương đối 
đông (chừng 3 - 5 người), sử dụng nhiều 
nhạc cụ như đàn nguyệt, sáo, nhị bộ gõ 
có cả trống đế, trống chiến, chuông, mõ, 
tiu, cảnh khi hát có thể hát đơn, cũng 
có chỗ hát tập thể. Ở những nơi chật hẹp, 
lễ nhỏ, có khi chỉ có 1 - 2 người. Nếu 1 
người thì họ vừa sử dụng đàn nguyệt vừa 
hát, nếu có 2 người thì người thứ hai sử 
dụng một số nhạc khí thuộc bộ gõ Cũng 
trong môi trường thu nhỏ ấy, những lễ vật 
phải được bày theo một quy định chặt chẽ: 
đồ chay (gồm có cơm nắm, muối vừng, 
hương hoa, phẩm quả) để dâng Mẫu; đồ 
tam sinh, đồ mặn cho ban Công đồng, Ngũ 
vị Tôn quan; trứng, thịt sống cho ban Ngũ 
Hổ; cỗ có cua, ốc luộc cho ban Chúa Sơn 
trang. Những đồ mã Tứ phủ: nón công 
đồng, voi ngựa được làm công phu, to đẹp 
với đa dạng màu sắc tím, vàng, xanh, đỏ, 
trắng bạc vừa tạo nên một không gian lung 
linh huyền ảo vừa như một cách bày tỏ 
sự tôn kính với các đấng thần linh. Trên 
53TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 35, tháng 07 năm 2019
sân khấu tâm linh đó, nổi bật và chiếm vị 
trí trung tâm là sự hiện diện của các ông 
bà đồng. Những vũ điệu kết hợp với trang 
phục lộng lẫy theo kiểu vua chúa, quan lại 
xưa theo từng giá thánh đã đưa thanh đồng 
và con nhang đệ tử vào cõi phiêu linh của 
miền địa linh nhân kiệt. 
Sự khác biệt về môi trường diễn xướng 
Chầu văn hầu đồng ở Hải Phòng so với các 
nơi khác chính là không gian và thời gian 
gắn với đối tượng được thờ tự mang tính 
chất địa phương. Tại Hải Phòng, Chúa Bà 
Năm Phương với nhiều danh xưng khác 
nhau: Vũ Quận Quyến Hoa công chúa, 
Ngũ Phương Bản Cảnh Chúa Bà, Bạch Hoa 
Công Chúa, Bà Chúa Quận Năm Phương, 
là một nhân vật có gốc tích, từng tồn tại 
trong lịch sử dân tộc dưới thời Ngô Quyền 
đánh quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng. 
Chịu ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ Mẫu, 
Chúa Bà từ một vị Nữ tướng được nhân 
dân suy tôn lên làm Chúa Bà Năm Phương 
- vị Thánh “bản cảnh” của vùng đất Hải 
Phòng thuộc hệ thống thần điện Tam Phủ, 
Tứ Phủ. Trong điện thần Tứ Phủ, chúa Bà 
Năm Phương thuộc hàng Chúa đứng sau 
hàng Tứ phủ Chầu Bà. 
Cũng giống như trong tín ngưỡng thờ 
Mẫu nói chung, diễn xướng Chầu văn hầu 
đồng Chúa Bà Năm Phương có thể được 
diễn ra tại các điện, phủ thờ Tam Phủ, Tứ 
Phủ hoặc những điện, miếu chính thờ bà. 
“Theo thống kê toàn Hải Phòng có 23 điểm 
thờ Bà. Ở khu vực thành phố có 3 nơi thờ 
chính: Miếu Cây đa 13 gốc (Kiều Sơn - Ngô 
Quyền - Hải Phòng), Đền Tiên Nga (Lê Lợi 
- Ngô Quyền - Hải Phòng), Chùa Cấm (Lê 
Lợi - Ngô Quyền - Hải Phòng”. [8] Tại ba 
nơi thờ chính đó, Chúa Bà Năm Phương 
được thờ trong cung cấm riêng. Bên cạnh 
những đồ thờ cơ bản như bát nhang, chén 
nước, lọ hoa, đèn, nến, mâm lễ vật, nơi thờ 
Chúa Bà, đặc biệt trong ngày “tiệc Chúa” 
16/6 Âm lịch người ta sẽ dâng thêm những 
cuốn kinh Phật, nón Chúa, gương, lược, 
quạt Chúa,... và một cỗ xe Chúa màu trắng. 
Khi hầu đồng, Chúa Năm Phương thường 
được thỉnh giá về ngự trước giá Chầu Năm 
Suối Lân hoặc sau giá của Tam Vị Chúa 
Mường. Nếu là canh hầu khai phủ, mở phủ 
thì Chúa Bà Năm Phương có thể chỉ ốp 
bóng về để chứng đàn mà không bỏ khăn 
phủ diện. Còn khi Chúa Bà Năm Phương 
về giáng ngự thanh đồng thì làm lễ khai 
cuông, chứng đàn rồi cầm tiền tung lên trên 
ban Công Đồng trong bản đền bản điện để 
khai quang chứng đền, chứng điện, chứng 
đàn, chứng phủ. Còn nếu Chúa Bà Năm 
Phương ngự giá thanh đồng trong những 
canh hầu khác người ta hầu Chúa về múa 
quạt, múa cờ hoặc múa mồi, đôi lúc múa giải 
lụa mang theo bên mình, song chủ yếu Chúa 
Bà ngồi trầm tư, nghe hát văn và rất ít khi 
phán truyền. Trong môi trường diễn xướng 
tâm linh ấy, một yếu tố không thể thiếu là 
những bản văn chầu ca ngợi Chúa Bà Năm 
Phương luôn được xướng lên trong sự cổ vũ 
nhiệt tình của người dân. Văn chầu ca ngợi 
công lao Chúa Bà hiện nay có nhiều bản 
khác nhau, về cơ bản đều có nội dung: “Năm 
phương năm miếu rõ ràng. Ngũ phương bản 
cảnh quyền hành tối linh Nhất tâm tin 
tưởng Phật trời. Dâng văn thỉnh tới cảnh trời 
năm phương”. Tại đền Tiên Nga, các cung 
văn thường xướng bài văn chầu:“Có Bà Vũ 
Quận thần tiên. Giáng sinh hạ giới tại miền 
Cấm Giang. Gia Viên nơi đó là làng. An 
Dương là huyện rõ ràng từ xưa. Danh gia 
họ Vũ sinh Ngài. Phong tư nhân hậu, dáng 
hình Tiên Nga. Dưới trời đền, miếu những 
tòa. Sắc phong bản cảnh Chúa Bà Quyến 
Hoa” để người xem hiểu rõ hơn về nguồn 
gốc xuất thân, quê quán của Chúa Bà. 
54 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
Ngoài Chúa bà Năm Phương, thi 
thoảng người ta cũng thỉnh mời được Bà 
Lê Chân tuy số lần giáng ngự không nhiều. 
Trong chuỗi các hoạt động của Lễ hội bà 
Lê Chân, tại đình An Biên, đêm hội diễn 
xướng chầu văn cũng thường được tổ chức 
vào tối ngày mùng 8 tháng 2 Âm lịch. Như 
một thông lệ bất thành văn, trước khi các 
thánh thần Tứ phủ giáng ngự, thường thì 
giá đầu tiên, bà Lê Chân sẽ giáng trước. 
Sở dĩ có hiện tượng này là vì bà vừa được 
nhân dân suy tôn là Mẫu nghi thiên hạ 
(thuộc hàng Mẫu) vừa là thành hoàng của 
Hải Phòng. Với ý nghĩa đó, môi trường 
diễn xướng Chầu văn vào dịp này cũng 
vừa phải tuân thủ những nguyên tắc bài 
trí trong hầu đồng như chúng tôi đã phân 
tích ở trên vừa phải gắn với những yếu tố 
mang tính địa phương: Lễ vật là cua bể 
(long đằng) và tôm (hải giải) - những con 
to, tươi ngon và bún sợi phải nhỏ, trắng 
được làm bằng thứ gạo thơm, ngon, sạch 
sẽ. Nguồn gốc của những lễ vật này gắn 
liền với sự hy sinh và hiển linh của Nữ 
tướng Lê Chân. Chầu văn giá bà cũng 
được xướng lên trước sau đó mới đến các 
thánh thần khác trong hệ thống Tứ phủ: 
“Chiến khu Đệ tứ Đông triều. Giáng sinh 
thục nữ yêu kiều Lê Chân Họp tướng sĩ 
những người hào kiệt. Cùng kề vai gách 
vác non sông...”[3].
Cũng trong môi trường sinh hoạt tín 
ngưỡng, Chầu văn còn được dùng để ca 
ngợi Thành Hoàng làng. Trong những dịp 
cúng đình thường thì người ta tổ chức tế lễ 
Thành Hoàng làng trước sau đó mới dâng 
văn chầu thờ ca ngợi đức ngài. 
Đối với người Hải Phòng, vị Thành 
Hoàng mà nhân dân sùng kính là Nữ tướng 
Lê Chân - người có công khai phá vùng 
đất An Biên - Hải Phòng ngày nay. Bà là 
người phụ nữ tài giỏi, khi sống thì giúp 
Vương đánh giặc ngoại xâm, mở mang 
ruộng đất, dạy dân lập nghiệp. Khi hóa Bà 
thường hiển linh giúp dân giúp nước: “Nữ 
tướng Lê Chân là võ tướng dưới thời Hai 
Bà Trưng cùng với thủ lĩnh anh hùng của 
cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng, bà đã đánh 
đuổi giặc Hán đô hộ trở thành Nữ tướng 
có công lao, thể hiện tinh thần độc lập và ý 
thức tự chủ của dân tộc ta những năm đầu 
Công nguyên”[3].
Từ một nhân vật lịch sử có thật với 
những công đức lớn lao, trải qua bao biến 
thiên thăng trầm của lịch sử, người dân 
Hải Phòng đã lập đền thờ phụng, suy tôn 
bà lên bậc “Thánh Chân Công Chúa” và 
tặng mỹ tự “Nam Hải uy linh”. Để nhớ 
đến công lao của bà, từ xưa nhân dân Hải 
Phòng đã tổ chức nhiều hoạt động nghi 
lễ tại những ngôi đền thờ bà như đền An 
Biên, đền Nghè. Trong các nghi lễ đó, “lễ 
Thánh Đản” được diễn ra quy mô nhất.
Lễ Thánh Đản là lễ hội chính của 
đền Nghè. Lễ hội diễn ra từ ngày mồng 
7 đến ngày mồng 10 tháng 2 Âm lịch 
hàng năm, là dịp để tưởng nhớ ngày sinh 
của Thánh Chân Công Chúa (ngày mồng 
8 tháng 2 Âm lịch). Sau khi kiệu thánh 
rước về tế an vị tại đình An Biên. Trong 
đình, ban hành tế tiếp tục thực hiện lễ 
tế, đọc chúc văn và hóa chúc. Sau lễ tế, 
dân làng tụ tập quanh đền nghe các cung 
văn biểu diễn Chầu văn về bà, những 
bản Chầu văn long trọng nói về sự tích, 
sự nghiệp, sự hiển linh của thánh được 
thể hiện trong một không gian văn hóa 
tôn nghiêm, những khúc hát Văn đã tạo 
nên một không gian văn hóa tín ngưỡng 
huyền bí, khơi gợi lòng tự hào về quê 
hương, dân tộc.“Đất An Biên cây xanh 
bát ngát. Làng Cấm xưa đất cát phì nhiêu. 
55TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 35, tháng 07 năm 2019
Vốn xưa quê ở Đông Triều. Sinh ra một 
gái mỹ miều đoan trang An Biên, làng 
Cấm một lòng. Khi xưa hai xã nhập cùng 
một dân. Chúa nay có đức có tài. Giúp 
dân đánh giặc nơi nơi phụng thờ”[10].
Như vậy, trong dịp tưởng nhớ ngày 
sinh của Nữ tướng Lê Chân, những khúc 
hát văn vẫn được diễn ra đều đặn hàng năm 
để ngợi ca công đức của vị Thành hoàng 
làng Hải Phòng. Cũng là hát văn, cũng là 
những cung văn với những nhạc cụ truyền 
thống quen thuộc đấy nhưng người xem 
có thể thấy nó không phải được trình diễn 
trong không gian hầu đồng với các giá 
thánh thần Tứ Phủ mà chỉ như một hoạt 
động văn nghệ dân gian bên cạnh các hoạt 
động văn hóa khác của lễ hội như hội vật, 
hội bơi chải, hội thi hoa thủy tiên, hội thi 
đánh pháo đất...
Một vài năm gần đây, diễn xướng 
Chầu văn mặc dù vẫn là một hoạt động 
quan trọng trong chuỗi các hoạt động tổ 
chức kỉ niệm ngày sinh của Nữ tướng 
Lê Chân, xong địa điểm tổ chức đã thay 
đổi. Khi diễn ra lễ hội đền Nghè, vào 
đêm khai hội (Mùng 7 tháng 2 Âm lịch) 
diễn xướng Chầu văn được tổ chức trên 
sân khấu tại Quảng trường tượng đài Nữ 
tướng Lê Chân cùng các hoạt động văn 
hóa nghệ thuật chèo, cải lương... Sự thay 
đổi về địa điểm dẫn đến môi trường diễn 
xướng Chầu văn lúc này không phải là 
không gian tâm linh - nơi ngự của các 
thánh thần, không có sự hiện diện của 
đồ thờ, lễ vật, vàng mã, hương khói mà 
thay thế vào đó là những phông ảnh, 
pano, hệ thống đèn điện mang tính hiện 
đại. Nếu trong môi trường diễn xướng 
hầu đồng, số lượng cung văn thường 
chỉ 1-2 người nếu là môi trường nhỏ, 
5-7 người nếu là môi trường lớn thì tại 
Quảng trường tượng đài Nữ tướng Lê 
Chân, có lẽ do không gian mở, tập trung 
đông người xem, người đi lại nên cung 
văn được bố trí nhiều hơn (khoảng trên 
dưới 10 người), cả nam và nữ. Với tư 
cách là một vị Thành Hoàng làng nên ở 
môi trường diễn xướng này, những bản 
Văn chầu là những bài ngợi ca riêng về 
Nữ tướng Lê Chân được các nghệ sĩ thể 
hiện một cách tập thể trong sự phối hợp 
nhịp nhàng với các nhạc cụ truyền thống 
(đàn nguyệt, sáo, nhị, trống...). Nhân vật 
trung tâm trên sân khấu lúc này cũng 
không do các thanh đồng mà là những 
nghệ sĩ của đoàn nghệ thuật chèo Hải 
Phòng trình diễn.
3.2. Chầu văn trong sinh hoạt văn hóa 
dân gian đời thường
Với sự phong phú về làn điệu, sức lôi 
cuốn trong âm nhạc, tiết tấu và khả năng 
thể hiện sinh động những nội dung mới, 
những năm gần đây để phù hợp với hơi 
thở của thời đại, Chầu văn đã được đưa lên 
sân khấu chuyên nghiệp và thể hiện trong 
những sinh hoạt văn nghệ quần chúng của 
người dân. Không gắn với môi trường tín 
ngưỡng, lễ nghi nữa, không theo những tục 
lệ riêng vào thời gian hóa kị của thánh thần, 
các bài Văn chầu đã được trình diễn trên 
sân khấu với các yếu tố ánh sáng, phông 
nền, trang phục hiện đại. Nội dung của 
những bài Văn chầu lúc này đề cập đến tình 
yêu quê hương, đất nước và ngợi ca Bác 
Hồ kính yêu, những vấn đề chống tiêu cực, 
an toàn giao thông 
Rõ ràng là Chầu văn không còn bó 
hẹp trong môi trường tâm linh mà vươn 
ra ngoài đời thường, trở thành một thể 
loại âm nhạc đáp ứng nhu cầu giải trí đơn 
thuần của người dân thành phố.
56 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
Có thể thấy, môi trường diễn xướng 
của Chầu văn đã có những thay đổi nhất 
định và dù ở môi trường nào Chầu văn 
cũng nhận được sự ủng hộ của khán giả. 
Điều đó khẳng định sức hấp dẫn và những 
giá trị mà nó mang đến cho cộng đồng. 
Hơn lúc nào, chúng ta cần phải gìn giữ 
môi trường diễn xướng của nó, tức là tạo 
điều kiện để Chầu văn có đất tồn tại, phát 
triển và thích ứng với những thay đổi của 
đời sống chứ không phải chỉ được hiện 
diện trên video, sách vở, tranh ảnh. Một 
số giải pháp dưới đây sẽ góp phần bảo tồn 
và phát huy môi trường diễn xướng của 
Chầu văn ở Hải Phòng.
4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM BẢO 
TỒN VÀ PHÁT HUY MÔI TRƯỜNG 
DIỄN XƯỚNG CHẦU VĂN Ở HẢI 
PHÒNG
Để tạo ra một môi trường diễn xướng 
Chầu văn lành mạnh, rất cần sự vào cuộc 
của các cá nhân và tập thể mà trước hết là cơ 
quan quản lý Nhà nước đối với hoạt động 
diễn xướng Chầu văn. Trong môi trường 
diễn xướng nào cũng đều rất cần sự quan 
tâm, định hướng và giám sát của Sở văn 
hóa, phòng văn hóa các quận, huyện cũng 
như Ban quản lý các di tích trong địa bàn 
Hải Phòng để diễn xướng Chầu văn được 
diễn ra đúng, liên tục qua các năm, hoặc 
phải có quy định cụ thể về thời gian tổ chức 
giúp các cung văn có thời gian chuẩn bị chu 
đáo để cống hiến cho khán giả. Thêm vào 
đó, Sở Du lịch phải đẩy mạnh tuyên truyền, 
quảng bá về môi trường diễn xướng Chầu 
văn Hải Phòng trên các kênh thông tin khác 
nhau: sách, báo, tập gấp, pano, áp pích, đầu 
tư xây dựng những bài viết có chất lượng, 
những phóng sự, video về môi trường diễn 
xướng của Chầu văn Hải Phòng trên các 
trang mạng giới thiệu về du lịch thành phố 
giúp du khách biết và hiểu về môi trường 
diễn xướng Chầu văn.
Hai là, cung văn là đối tượng chính cần 
có một môi trường sinh hoạt nghệ thuật 
lành mạnh. Ở Hải Phòng hiện nay chưa có 
câu lạc bộ Chầu văn riêng, vì vậy việc tập 
hợp các cung văn có kỹ năng thực hành 
nghề nghiệp tốt để trao đổi kiến thức, kinh 
nghiệm với nhau và phổ biến những quy 
định về việc thực hành, bảo tồn và phát huy 
giá trị của Chầu văn trong cuộc sống, cũng 
như kịp thời chấn chỉnh những cung văn 
có biểu hiện lệch lạc trong thực hành Chầu 
văn còn khá hạn chế. Do đó, trong thời 
gian sớm nhất, Sở văn hóa, Hội văn nghệ 
dân gian thành phố nên có định hướng tới 
các cung văn, những nhà nghiên cứu Chầu 
văn thành lập câu lạc bộ sinh hoạt Chầu 
văn để tạo môi trường cho cung văn có 
kinh nghiệm yên tâm tổng hợp, truyền dạy 
cho các cung văn trẻ khi vào nghề. 
Giống như câu lạc bộ Ca trù, câu lạc 
bộ Chầu văn Hải Phòng cũng nên được 
gắn với một di tích cụ thể ví dụ như Đình 
An Biên, Đền Tiên Nga hoặc Phủ Thượng 
Đoạn để nhắc nhở người nghe về nguồn 
gốc ra đời của nó.
Ba là, trong đời sống xã hội hiện nay, 
nên khai thác môi trường diễn xướng 
Chầu văn phục vụ phát triển du lịch thành 
phố. Như trên đã phân tích, Chầu văn tồn 
tại trong hai môi trường tín ngưỡng và 
trong những hoạt động văn hóa dân gian 
đời thường. Ngoài Chầu văn trên sân khấu 
chuyên nghiệp, môi trường diễn xướng 
của nó chủ yếu gắn với nghi lễ diễn ra vào 
thời gian nhất định (lễ giỗ, lễ hội). Điều 
này cũng gây khó khăn khi du khách đến 
không đúng vào dịp diễn ra các lễ hội, lễ 
giỗ đó. Do vậy, việc xây dựng một mô 
hình du lịch trải nghiệm Chầu văn - tức là 
57TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 35, tháng 07 năm 2019
tạo ra một không gian diễn xướng thực sẽ 
giúp du khách có cơ hội thả hồn vào một 
môi trường với âm nhạc, vũ điệu, trang 
phục khác ngày thường, gặp gỡ trực tiếp 
các nghệ nhân để hiểu, để học cách hát 
Chầu văn. Đó cũng là cách phát huy hiệu 
quả những giá trị của Chầu văn trong đời 
sống xã hội hiện nay.
Bên cạnh đó, để truyền tải những cái 
hay cái đẹp của Chầu văn tới khách du 
lịch, hướng dẫn viên đóng vai trò vô cùng 
quan trọng. Hướng dẫn viên là cầu nối, là 
sứ giả truyền tải bản sắc văn hóa của địa 
phương tới du khách muôn nơi. Thực tế, 
tại một số di tích tiêu biểu ở Hải Phòng - 
nơi diễn ra không gian diễn xướng Chầu 
văn còn thiếu các hướng dẫn viên thực sự 
am hiểu về loại hình nghệ thuật này. Chầu 
văn nghe đã hay nhưng để hiểu biết cặn 
kẽ về không gian và thời gian mà nó tồn 
tại và phát triển- môi trường diễn xướng 
- thì không phải du khách nào cũng hiểu 
hết được. Do đó, có lẽ chúng ta phải nghĩ 
đến việc sử dụng chính những nghệ nhân 
hát Chầu văn như những hướng dẫn viên 
không chính thức bởi chính họ mới hiểu 
và truyền tải những nét đặc sắc của thể 
loại âm nhạc này đến mọi người và cũng 
chính họ sẽ là đối tượng gìn giữ và bảo tồn 
Chầu văn một cách hiệu quả nhất. Cũng 
cần phải nói thêm rằng, những nghệ nhân 
hát văn nói riêng và tất cả chúng ta không 
thể đứng ngoài vòng xoáy của cuộc đời, 
những băn khoăn, trăn trở về “cơm, áo, 
gạo, tiền” luôn thường trực đã khiến cho 
đạo đức và tâm lí hành nghề của họ nhiều 
khi ảnh hưởng. Vì thế, một vấn đề đặt ra 
là làm thế nào để các nghệ nhân hát văn 
yên tâm hành nghề, có trách nhiệm với 
công việc của họ? Để làm được điều đó, 
thiết nghĩ Sở Du lịch Hải Phòng phải đề 
ra những quy định có tính chất pháp lý, 
một là yêu cầu các doanh nghiệp du lịch 
khi khai thác Chầu văn thành một sản 
phẩm du lịch cần phải có sự hợp tác công 
bằng, sòng phẳng với các nghệ nhân. 
Phải trả thù lao cho nghệ nhân một cách 
xứng đáng khi họ cống hiến hết mình, có 
trách nhiệm trong quá trình phục vụ du 
khách. Hai là, trích một phần kinh phí hỗ 
trợ hàng tháng cho các cung văn để đảm 
bảo cuộc sống cho họ vào những lúc vắng 
khách giúp họ yên tâm hành nghề, sưu 
tầm và trao truyền những giá trị của Chầu 
văn cho thế hệ tiếp nối. Sự hợp tác đa 
phương ấy vừa có tác động rất lớn tới sự 
phát triển kỹ năng thực hành nghề nghiệp 
của nghệ nhân cũng như việc trao truyền 
kỹ năng đó tới các thế hệ mai sau vừa góp 
phần bảo tồn và phát huy hiệu quả nét 
đẹp của Chầu văn trong cộng đồng. Đây 
cũng chính là cách khai thác du lịch bền 
vững đang rất được chú trọng, khuyến 
khích hiện nay. 
5. KẾT LUẬN
Có thể thấy, Chầu văn vừa được tỏa 
sáng trong môi trường tín ngưỡng vừa 
được thể hiện sinh động trong môi trường 
đời thường, vừa giữ được nét cổ truyền 
vừa có những thay đổi để thích ứng với 
điều kiện xã hội mới. Ở môi trường nào, 
Chầu văn cũng nhận được sự ủng hộ của 
chính quyền và người dân. Vì vậy, bảo tồn 
và phát huy môi trường diễn xướng Chầu 
văn cũng chính là gìn giữ và phát huy tốt 
nhất các giá trị của thể loại âm nhạc này 
trong đời sống xã hội hiện nay. Muốn làm 
được điều đó, rất cần sự quan tâm, chỉ 
đạo của các cơ quan quản lý Nhà nước về 
văn hóa, du lịch ở Hải Phòng; cần thiết 
phải thành lập câu lạc bộ Chầu văn ở Hải 
Phòng để các cung văn - đối tượng thực 
58 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG
hành chính sinh hoạt; đồng thời đẩy mạnh 
khai thác môi trường diễn xướng Chầu 
văn phục vụ phát triển du lịch thành phố.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Ban Tôn giáo Chính phủ (2005), Văn bản pháp luật 
Việt Nam về tín ngưỡng, tôn giáo, NXB Tôn giáo.
2. Ban nghiên cứu lịch sử Đảng Thành ủy (2002), 
Lịch sử Đảng bộ Thành phố Hải Phòng 1975-
2000, tập 3, NXB Hải Phòng.
3. Bảo tàng Hải Phòng (2018), Nữ tướng Lê 
Chân trong tâm thức người dân Hải Phòng, 
NXB Hải Phòng.
4. Báo cáo thống kê (2006), Phòng Văn hóa cơ 
sở, Sở Văn hoá - Thông tin Hải Phòng.
5. Hội đồng lịch sử Thành phố Hải Phòng (1994), 
Địa chí Hải Phòng, NXB Hải Phòng.
6. Nguyễn Văn Chính (2008), Đàn và hát Chầu 
văn, NXB Hải Phòng.
7. Đỗ Thị Hảo, Mai Thị Ngọc Chúc (2001), Các 
nữ thần Việt Nam, Nxb Phụ nữ.
8. Đào Thị Nhung (2015), Tín ngưỡng thờ cúng 
Chúa bà Năm Phương tại Hải Phòng’, Luận 
văn Thạc sỹ, Học viện Khoa học Xã hội
9. Nguyễn Thụy Loan (2005), Âm nhạc cổ truyền 
Việt Nam, Nxb Đại học Sư Phạm
10. Hội liên hiệp văn hóa nghệ thuật Hải Phòng 
(2018), Văn hóa, văn nghệ dân gian Hải Phòng, 
Hải Phòng
11. Ngô Đức Thịnh (chủ biên) (1992), Hát Văn, 
Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội
12. Ngô Đức Thịnh (chủ biên), Đạo Mẫu và các hình 
thức Saman giáo trong các tộc người ở Việt Nam 
và Đông Nam Á, Nxb Khoa học Xã hội.
13. Nghị định 98/2010/NĐ-CP về hướng dẫn Luật 
di sản văn hóa và Luật di sản văn hóa sửa đổi.