Bài giảng Nguyên lý cơ bản của chủ nghĩa Mác-Lênin - Lại Thị Thúy Nga

BỘ CễNG THƯƠNG
TRƯỜNG CAO ĐẲNG CễNG NGHIỆP & XÂY DỰNG

BÀI GIẢNG MễN HỌC
NGUYấN Lí CƠ BẢN
CỦA CHỦ NGHĨA MÁC-LấNIN
Dựng cho hệ Liờn thụng Cao đẳng
 (Lưu hành nội bộ)
Người biờn soạn: Lại Thị Thỳy Nga
Ụng Bớ, năm 2010
- 1 -
Chương mở đầu
Nhập môn những nguyên lý cơ bản của
chủ nghĩa mác - lênin
I. Khái lược về chủ nghĩa mác - lênin
1. Chủ nghĩa Mác - Lênin và ba bộ phận cấu thành
Chủ nghĩa Mác - Lênin "là hệ thống quan điểm và học thuyết" khoa học
của C.Mác[1], Ph.Ăngghen[2] và sự phát triển của V.I. Lênin[3]; được hình
thành và phát triển trên cơ sở kế thừa những giá trị tư tưởng nhân loại và tổng kết
thực tiễn thời đại; là thế giới quan, phương pháp luận phổ biến của nhận thức
khoa học và thực tiễn cách mạng; là khoa học về sự nghiệp giải phóng giai cấp vô
sản, giải phóng nhân dân lao động khỏi chế độ áp bức, bóc lột và tiến tới giải
phóng con người.
Với nghĩa như vậy, nội dung của chủ nghĩa Mác - Lênin bao quát các lĩnh
vực tri thức hết sức rộng lớn với nhiều giá trị khoa học và thực tiễn. Thế nhưng,
nếu nghiên cứu chủ nghĩa Mác - Lênin với tư cách là khoa học về sự nghiệp giải
phóng giai cấp vô sản, giải phóng nhân dân lao động khỏi chế độ áp bức, bóc lột
và tiến tới giải phóng con người thì có thể thấy nội dung của chủ nghĩa Mác -
Lênin được cấu thành từ ba bộ phận lý luận cơ bản, có mối quan hệ thống nhất
biện chứng với nhau, đó là Triết học Mác - Lênin, Kinh tế chính trị Mác - Lênin
và Chủ nghĩa xã hội khoa học.
Triết học Mác - Lênin là bộ phận lý luận nghiên cứu những quy luật vận
động, phát triển chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy; xây dựng thế giới quan
và phương pháp luận chung nhất của nhận thức khoa học và thực tiễn cách mạng.
Trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận triết học, Kinh tế chính trị
Mác - Lênin nghiên cứu những quy luật kinh tế của xã hội, đặc biệt là những quy
luật kinh tế của quá trình ra đời, phát triển, suy tàn của phương thức sản xuất tư
bản chủ nghĩa và sự ra đời, phát triển của phương thức sản xuất mới – phương
thức sản xuất cộng sản chủ nghĩa.
Chủ nghĩa xã hội là kết quả tất nhiên của sự vận dụng thế giới quan,
phương pháp luận Triết học và Kinh tế chính trị Mác - Lênin vào việc nghiên cứu
làm sáng tỏ những quy luật khách quan của quá trình cách mạng xã hội chủ
nghĩa – bước chuyển biến lịch sử từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội và tiến
tới chủ nghĩa cộng sản.
Ba bộ phận lý luận cấu thành chủ nghĩa Mác - Lênin có đối tượng nghiên
cứu cụ thể khác nhau nhưng đều nằm trong một hệ thống lý luận khoa học thống
nhất - đó là khoa khoa học về sự nghiệp giải phóng giai cấp vô sản, giải phóng
nhân dân lao động khỏi chế độ áp bức, bóc lột và tiến tới giải phóng con người.
Ngày nay, có thể có nhiều học thuyết với lý tưởng nhân đạo về giải phóng
giai cấp, giải phóng nhân dân lao động và giải phóng con người khỏi ách áp bức,
bóc lột nhưng chỉ có chủ nghĩa Mác - Lênin mới là học thuyết khoa học nhất,
chắc chắn nhất và chân chính nhất để thực hiện lý tưởng ấy.
2. Khái lược sự ra đời và phát triển của chủ nghĩa Mác-Lênin
Quá trình ra đời và phát triển của chủ nghĩa Mác-Lênin bao gồm hai giai
đoạn lớn là giai đoạn hình thành, phát triển chủ nghĩa Mác (do C.Mác,
- 2 -
Ph.Ăngghen thực hiện) và giai đoạn bảo vệ, phát triển chủ nghĩa Mác thành chủ
nghĩa Mác -Lênin (do V.I.Lênin thực hiện).
a, Những điều kiện, tiền đề của sự ra đời chủ nghĩa Mác
- Điều kiện kinh tế - xã hội
Chủ nghĩa Mác ra đời vào những năm 40 của thế kỷ XIX. Đây là thời kỳ
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa ở các nước Tây Âu đã phát triển mạnh mẽ
trên nền tảng của cuộc cách mạng công nghiệp được thực hiện trước tiên ở nước
Anh vào cuối thế kỷ XVIII. Cuộc cách mạng công nghiệp không những đánh dấu
bước chuyển biến từ nền sản xuất thủ công tư bản chủ nghĩa sang nền sản xuất
đại công nghiệp tư bản chủ nghĩa mà còn làm thay đổi sâu sắc cục diện xã hội,
trước hết là sự hình thành và phát triển của giai cấp vô sản.
Mâu thuẫn sâu sắc giữa lực lượng sản xuất mang tính xã hội hoá với quan
hệ sản xuất mang tính tư nhân tư bản chủ nghĩa đã bộc lộ qua cuộc khủng hoảng
kinh tế năm 1825 và hàng loạt cuộc đấu tranh của công nhân chóng lại chủ tư
bản, tiêu biểu là cuộc khởi nghĩa của công nhân dệt ở Lyông (Pháp) năm 1831,
1834; phong trào Hiến chương (Anh) từ năm 1835 đến năm 1848; cuộc khởi
nghĩa của công nhân dệt Silêdi (Đức) năm 1844,. Đó là những bằng chứng lịch
sử thể hiện giai cấp vô sản đã trở thành một lực lượng chính trị độc lập, tiên
phong trong cuộc đấu tranh cho nền dân chủ, công bằng và tiến bộ xã hội.
Thực tiễn cách mạng của giai cấp vô sản đặt ra yêu cầu khách quan là nó phải
được soi sáng bằng lý luận khoa hoc. Chủ nghĩa Mác ra đời là sự đáp ứng yều cầu
khách quan đó; đồng thời chính thực tiễn cách mạng đó cũng trở thành tiền đề thực
tiễn cho sự khái quát và phát triển không ngừng lý luận của chủ nghĩa Mác.
- Tiền đề lý luận.
Chủ nghĩa Mác ra đời không chỉ xuất phát từ nhu cầu khách quan của lịch
sử mà còn là kết quả của sự kế thừa tinh hoa di sản lý luận của nhân loại, trong
đó trực tiếp nhất là triết học cổ điển Đức, kinh tế chính trị cổ điển Anh và chủ
nghĩa xã hội không tưởng Pháp và Anh.
Triết học cổ điển Đức, đặc biệt là triết học của G.W.Ph.Hêghen[4] và
L.Phoiơbắc[5] đã ảnh hưởng sâu sắc đến sự hình thành thế giới quan và phương
pháp luận triết học của chủ nghĩa Mác.
Công lao lớn của Hêghen là trong khi phê phán phương pháp siêu hình, lần
đầu tiên trong lịch sử tư duy của nhân loại, ông đã diễn đạt được nội dung của
phép biện chứng dưới dạng lý luận chặt chẽ thông qua một hệ thống các quy luật,
phạm trù. Trên cơ sở phê phán tính chất duy tâm thần bí trong triết học Hêghen,
C.Mác và Ph.Ăngghen đã kế thừa phép biện chứng của ông để xây dựng lên phép
biện chứng duy vật.
Với L.Phoiơbắc, C.Mác và Ph.Ăngghen đã phê phán hạn chế cả về phương
pháp, cả về quan điểm, đặc biệt những quan điểm liên quan đến các vấn đề xã
hội; song, hai ông cũng đánh giá cao vai trò tư tưởng của Phoiơbắc trong cuộc
đấu tranh chống chủ nghĩa duy tâm, tôn giáo, khẳng định giới tự nhiên là tính thứ
nhất, tồn tại vĩnh viễn, không phụ thuộc vào ý thức của con người. Chủ nghĩa duy
vật, vô thần của Phoiơbắc đã tạo tiền đề quan trọng cho bước chuyển biến của
C.Mác và Ph.Ăngghen từ thế giới quan duy tâm sang thế giới quan duy vật - một
tiền đề lý luận của quá trình chuyển từ lập trường chủ nghĩa dân chủ - cách mạng
sang lập trường chủ nghĩa cộng sản.
- 3 -
Kinh tế chính trị cổ điển Anh với những đại biểu lớn của nó là A.Xmít[6]
và Đ.Ricácđô[7] đã góp phần tích cực vào quá trình hình thành quan niệm duy
vật về lịch sử của chủ nghĩa Mác.
A.Xmít và Đ.Ricácđô là những người có công lớn trong việc mở đầu xây
dựng lý luận về giá trị của lao động trong lĩnh vực nghiên cứu kinh tế chính trị
học. Các ông đã đưa ra những kết luận quan trọng về giá trị và nguồn gốc của lợi
nhuận, về tính chất quan trọng hàng đầu của quá trình sản xuất vật chất, về những
quy luật kinh tế khách quan. Song, do những hạn chế về phương pháp nên các nhà
kinh tế học chính trị cổ điển Anh đã không thấy được tính lịch sử của giá trị;
không thấy được mâu thuẫn của hàng hoá và sản xuất hàng hoá; không thấy được
tính hai mặt của sản xuất hàng hoá cũng như không phân biệt được sản xuất hàng
hoá giản đơn với sản xuất hàng hoá tư bản chủ nghĩa; chưa phân tích được chính
xác những biểu hiện của giá trị trong phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa.
Kế thừa những yếu tố khoa học trong lý luận về giá trị lao động và những tư
tưởng tiến bộ của các nhà kinh tế chính trị cổ điển Anh, C.Mác đã giải quyết những
bế tắc mà bản thân các nhà kinh tế chính trị cổ điển Anh đã không thể vượt qua
được để xây dựng nên lý luận về giá trị thặng dư, luận chứng khoa học về bản chất
bóc lột của chủ nghĩa tư bản và nguồn gốc kinh tế dẫn đến sự diệt vong tất yếu của
chủ nghĩa tư bản cũng như sự ra đời tất yếu của chủ nghĩa xã hội.
Chủ nghĩa xã hội không tưởng đã có một quá trình phát triển lâu dài và đạt
đến đỉnh cao vào cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX với các nhà tư tưởng tiêu
biểu là H. Xanh Ximông[8], S. Phuriê[9] và R. Ôoen[10]. Chủ nghĩa xã hội
không tưởng thể hiện đậm nét tinh thần nhân đạo, phê phán mạnh mẽ chủ nghĩa
tư bản trên cơ sở vạch trần cảnh khốn cùng cả về vật chất lẫn tinh thần của người
lao động trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa và đã đưa ra nhiều quan điểm sâu
sắc về quá trình phát triển của lịch sử cũng như dự đoán về những đặc trưng cơ
bản của xã hội tương lai. Song, chủ nghĩa xã hội không tưởng đã không luận
chứng được một cách khoa học về bản chất của chủ nghĩa tư bản, không phát hiện
được quy luật phát triển của chủ nghĩa tư bản và cũng không nhận thức được vai
trò, sứ mệnh của giai cấp công nhân với tư cách là lực lượng xã hội có khả năng
xoá bỏ chủ nghĩa tư bản để xây dựng một xã hội bình đẳng, không có bóc lột.
Tinh thần nhân đạo và những quan điểm đúng đắn của các nhà chủ nghĩa
xã hội không tưởng về lịch sử, về đặc trưng của xã hội tương lai đã trở thành một
trong những tiền đề lý luận quan trọng cho sự ra đời của lý luận khoa học về chủ
nghĩa xã hội trong chủ nghĩa Mác.
- Tiền đề khoa học tự nhiên.
Cùng với những điều kiện kinh tế - xã hội và tiền đề lý luận, những thành
tựu khoa học tự nhiên cũng vừa là tiền đề, luận cứ và những minh chứng khẳng
định tính đúng đắn về thế giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác;
trong đó, trước hết là việc phát hiện quy luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng,
Thuyết tiến hoá và Thuyết tế bào.
Quy luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng đã chứng minh khoa học về
sự tách rời nhau, sự chuyển hoá lẫn nhau và được bảo toàn của các hình thức vận
động của vật chất. Thuyết tiến hoá đã đem lại cơ sở khoa học về sự phát sinh,
phát triển đa dạng bởi tính di truyền, biến dị và mối liên hệ hữu cơ giữa các loài
thực vật, động vật trong quá trình chọn lọc tự nhiên. Thuyết tế bào là một căn cứ
- 4 -
khoa học chứng minh sự thống nhất về mặt nguồn gốc, hình thái và cấu tạo vật
chất của cơ thể thực vật, động vật và giải thích quá trình phát triển trong mối liên
hệ của chúng.
Quy luật bảo toàn và chuyển hoá năng lượng, thuyết tiến hoá và thuyết tế
bào là những thành tựu khoa học bác bỏ tư duy siêu hình và quan điểm thần học
về vai trò của Đấng Sáng tạo; khẳng định tính đúng đắn quan điểm về thế giới vật
chất vô cùng, vô tận, tự tồn tại, tự vận động, tự chuyển hoá; khẳng định tính khoa
học của tư duy biện chứng duy vật trong nhận thức và thực tiễn.
Như vậy, sự ra đời của chủ nghĩa Mác là hiện tượng hợp quy luật; nó vùa
là sản phẩm của tình hình kinh tế - xã hội đương thời, của tri thức nhân loại thể
hiện trong các lĩnh vực khoa học, vừa là kết quả của năng lực tư duy và tinh thần
nhân văn của những người sáng lập ra nó.
b, Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác
Giai đoạn hình thành và phát triển chủ nghĩa Mác do C.Mác và
Ph.Ăngghen thực hiện diễn ra từ những năm 1842 - 1843 đến những năm 1847 -
1848; sau đó, từ năm 1849 đến năm 1895 là quá trình phát triển sâu sắc hơn,
hoàn thiện hơn. Trong giai đoạn này, cùng với các hoạt động thực tiễn, C.Mác và
Ph.Ăngghen đã nghiên cứu tư tưởng của nhân loại trên nhiều lĩnh vực từ cổ đại
cho đến xã hội đương thời để từng bước củng cố, bổ sung và hoàn thiện quan
điểm của mình.
Những tác phẩm như Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844 (C. Mác,
1844), Gia đình thần thánh (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845), Luận cương về
Phoiơbắc (C. Mác, 1845), Hệ tư tưởng Đức (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1845 –
1846), đã thể hiện rõ nét việc C.Mác và Ph.Ăngghen kế thừa tinh hoa quan
diểm duy vật và phép biện chứng của các bậc tiền bối để xây dựng thế giới quan
duy vật biện chứng và phép biện chứng duy vật.
Đến tác phẩm Sự khốn cùng của triết học (C.Mác, 1847) và Tuyên ngôn
của Đảng Cộng sản (C.Mác và Ph.Ăngghen, 1848), chủ nghĩa Mác đã trình bày
như một chỉnh thể các quan điểm nền tảng với ba bộ phận lý luận cấu thành.
Trong tác phẩm Sự khốn cùng của triết học, C. Mác đã đề xuất những nguyên lý
của chủ nghĩa duy vật biện chứng, chủ nghĩa xã hội khoa học và bước đầu thể
hiện tư tưởng về giá trị thặng dư. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản là văn kiện có
tính cương lĩnh đầu tiên của chủ nghĩa Mác. Trong tác phẩm này, cơ sở triết học
được thể hiện sâu sắc trong sự thống nhất hữu cơ với các quan điểm kinh tế và
các quan điểm chính trị - xã hội. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản là tác phẩm
bước đầu đã chỉ ra những quy luật vận động của lịch sử, thể hiện tư tưởng cơ bản
về lý luận hình thái kinh tế – xã hội. Theo tư tưởng đó, sản xuất vật chất giữ vai
trò quyết định sự tồn tại và phát triển của xã hội; phương thức sản xuất vật chất
quyết định quá trình sinh hoạt, đời sống chính trị và đời sống tinh thần của xã
hội. Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản cũng cho thấy từ khi có giai cấp thì lịch sử
phát triển của xã hội là lịch sử đấu tranh giai cấp; trong đấu tranh giai cấp, giai
cấp vô sản chỉ có thể tự giải phóng mình nếu đồng thời và vĩnh viễn giải phóng
toàn thể nhân loại. Với những quan điểm cơ bản này, C.Mác và Ph.Ăngghen đã
sáng lập ra chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Vận dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử vào việc nghiên cứu toàn diện phương
thức sản xuất tư bản chủ nghĩa, C. Mác đã phát hiện ra rằng việc tách những
- 5 -
người sản xuất nhỏ khỏi tư liệu sản xuất bằng bạo lực là khởi điểm của sự xác lập
phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa. Người lao động không còn tư liệu sản
xuất để tự mình thực hiện các hoạt động lao động, cho nên, muốn lao động để có
thu nhập, người lao động buộc phải bán sức lao động của mình cho nhà tư bản.
Sức lao động đã trở thành một loại hàng hoá đặc biệt, người bán nó trở thành
công nhân làm thuê cho nhà tư bản. Giá trị do lao động của công nhân làm thuê
tạo ra lớn hơn giá trị sức lao động của họ, hình thành nên giá trị thặng dư nhưng
nó lại không thuộc về người công nhân mà thuộc về người nắm giữ tư liệu sản
xuất - thuộc về nhà tư bản.
Như vậy, bằng việc tìm ra nguồn gốc của việc hình thành giá trị thặng dư,
C. Mác đã chỉ ra bản chất của sự bóc lột tư bản chủ nghĩa, cho dù bản chất này
đã bị che đậy bởi quan hệ hàng hoá - tiền tệ.
Lý luận về giá trị thặng dư được C.Mác và Ph.Ăngghen nghiên cứu và
trình bày toàn diện, sâu sức trong bộ Tư bản[11]. Tác phẩm này không chỉ mở
đường cho sự hình thành hệ thống lý luận kinh tế chính trị mới trên lập trường
giai cấp vô sản mà còn củng cố, phát triển quan điểm duy vật lịch sử một cách
vững chắc thông qua lý luận về hình thái kinh tế - xã hội. Lý luận này đã trình
bày hệ thống các quy luật vận động và phát triển của xã hội, cho thấy sự vận
động và phát triển ấy là một quá trình lịch sử - tự nhiên thông qua sự tác động
biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất; giữa cơ sở hạ tầng và
kiến trúc thượng tầng. Lý luận hình thái kinh tế - xã hội đã làm cho chủ nghĩa
duy vật về lịch sử không còn là một giả thuyết, mà là một nguyên lý đã được
chứng minh một cách khoa học[12;166].
Bộ Tư bản của C. Mác cũng là tác phẩm chủ yếu và cơ bản được trình bày
đồng nghĩa với khoa học xã hội[12;166] thông qua việc làm sáng tỏ quy luật hình
thanh, phát triển và diệt vong tất yếu của chủ nghĩa tư bản; sự thay thế chủ nghĩa
tư bản bằng chủ nghĩa xã hội và sứ mệnh lịch sử của giai cấp công nhân ...  xã hội, đồng thời cũng mở ra
quá trình hình thành và phát triển của dân tộc xã hội chủ nghĩa.
Tuy nhiên, dân tộc xã hội chủ nghĩa chỉ xuất hiện khi sự cải tạo, xây dựng
từng bước cộng đồng dân tộc và các mối quan hệ xã hội. Quan hệ dân tộc theo
các nguyên lý của chủ nghĩa xã hội khoa học. Đồng thời, dân tộc xã hội chủ
nghĩa cũng chỉ có thể ra đời từ kết quả toàn diện trên mọi lĩnh vực của công cuộc
xây dựng chủ nghĩa xã hội từ kinh tế, chính trị, xã hội và văn hoá - tư tưởng.
Dân tộc trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội có sự vận động mới
theo hướng ngày càng tiến bộ, văn minh. Trong đó, hai xu hướng khách quan của
sự phát triển dân tộc sẽ phát huy tác dụng cùng chiều, bổ sung, hỗ trợ cho nhau
và diễn ra trong từng dan tộc, trong cả cộng đồng quốc gia. Quan hệ dân tộc sẽ là
biểu hiện sinh động của hai xu hướng đó trong điều kiện của công cuộc xây dựng
xã hội mới - xã hội xã hội chủ nghĩa.
- 142 -
Tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội đã tạo ra những điều kiện thuận lợi
để xây dựng quan hệ dân tộc bình đẳng, hợp tác giúp đỡ nhau cùng tiến bộ giữa
các dân tộc. Sự xích lại gần nhau trên cơ sở tự nguyện và bình đẳng là nhân tố
quan trọng cho từng dân tộc nhanh chóng đi tới phồn vinh, hạnh phúc. Mỗi dân
tộc không những có điều kiện khai thác tối đa tiềm năng của dân tộc mình để
phát triển mà còn nhận được sự giúp đỡ, dựa vào tiềm năng của dân tộc anh em
để phát triển nhanh chóng.
Sự xích lại gần nhau giữa các dân tộc trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa
xã hội trong một quốc gia sẽ làm cho những giá trị, tinh hoa của các dân tộc hoà
nhập vào nhau, bổ sung cho nhau làm phong phú thêm giá trị chung của quốc gia
- dân tộc. Những giá trị chung đó sẽ lại là cơ sở liên kết các dân tộc chặt chẽ, bền
vững hơn.
Tóm lại, dân tộc và quan hẹ dân tộc trong tiến trình xây dựng xã hội xã hội
chủ nghĩa là một nội dung quan trọng trong toàn bộ nội dung của sự nghiệp xây
dựng xã hội mới. Xã hội mới từng bước tạo ra những điều kiện để xây dựng quan
hệ hợp tác giữa các dân tộc. Sự phát triển mọi mặt của từng dân tộc gắn với sự
phát triển của cả cộng đồng các dân tộc. Sự tăng cường tính thống nhất các dân
tộc trở thành một quá trình hợp quy luật. Tuy nhiên, tính cộng đồng chung, tính
thống nhất trên cơ sở giữ gìn và phát huy tinh hoa, bản sắc dân tộc.
c, Những nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin trong việc giải
quyết vấn đề dân tộc.
Cùng với vấn đề giai cấp, vấn đề dân tộc luôn luôn là một nội dung quan
trọng có ý nghĩa chiến lược của cách mạng xã hội chủ nghĩa. Giải quyết vấn đề
dân tộc là một trong những vấn đề có ý nghĩa quyết định đến sự ổn định, phát
triển hay khủng hoảng, tan rã của một quốc gia dân tộc.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, vấn đề dân tộc là một bộ phận
của những vấn đề chung về cách mạng vô sản và chuyên chính vô sản. do đó ,
giải quyết vấn đề dân tộc phải gắn với cách mạng vô sản và trên cơ sở của cách
mạng chủ nghĩa. Chủ nghĩa Mác- Lênin cũng nhán mạnh rằng, khi xem xét và
giải quyết vấn đề dân tộc phải đứng vững trên lập trường giai cấp công nhân.
Điều đó cũng có nghĩa là việc xem xét và giải quyết vấn đề dân tộc trên cơ sở và
vì lợi ích cơ bản, lâu dài của dân tộc.
Giải quyết vấn đề dân tộc thực chất là xác lập quan hệ công bằng, bình
đẳng giữa các dân tộc trong một quốc gia, giữa các quốc gia dân tộc trên các lĩnh
vực kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội.
Trên cơ sở tư tưởng của C.Mác, Ph.Ăngghen về vấn đề dân tộc và giai cấp,
cùng với sự phân tích hai xu hướng của vấn đề dân tộc, V.I. Lênin đã nêu ra “
Cương lĩnh dân tộc” với ba nội dung cơ bản: các dân tộc hoàn toàn bình đẳng;
các dân tộc được quyền tự quyết; liên hiệp công nhân tất cả các dân tộc. Đây
được coi là cương lĩnh dân tộc của chủ nghĩa Mác - Lênin.
Cương lĩnh dân tộc của chủ nghĩa Mác - Lênin là một bộ phận không thể
tách rời trong cương lĩnh cách mạng của giai cấp công nhân; là tuyên ngôn về
vấn đề dân tộc của Đảng Cộng sản trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc,
giải phóng giai cấp và giải quyết đúng đắn mối quan hệ dân tộc. Cương lĩnh đã
trở thành cơ sở lý luận cho chủ trương, đường lối và chính sách dân tộc của đảng
Cộng sản và nhà nứoc xã hội chủ nghĩa.
- 143 -
- Các dân tộc hoàn toàn bình đẳng
Quyền bình đẳng giữa các dân tộc là quyền thiêng liêng của các dân tộc.
Tất cả các dân tộc, dù đông người hay ít người, có trình độ phát triển cao hay
thấp đều có quyền lợi và nghĩa vụ như nhau, không có đặc quyền đặc lợi về kinh
tế, chính trị, văn hoá, ngôn ngữ cho bất cứ dân tộc nào.
Trong một quốc gia có nhiều dân tộc, quyền bình đẳng giữa các dân tộc
phải được pháp luật bảo vệ và phải đuợc thực hiện trong thực tế, trong đó việc
khắc phục sự chênh lệch về trình độ phát triển kinh tế giữa các dân tộc do lịch sử
để lại có ý nghĩa cơ bản.
Trong quan hệ giữa các quốc gia - dân tộc, quyền bình đẳng dân tộc gắn
liền với cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa phân biệt chủng tộc, chủ nghĩa bá quyền
nước lớn; chống sự áp bức, bóc lột của các nước tư bản phát triển đối với các
nước lạc hậu, chậm phát triển về kinh tế. Mọi quốc gia đều bình đẳng trong quan
hệ quốc tế.
- Các dân tộc được quyền tự quyết
Quyền dân tộc tự quyết là quyền làm chủ của mõi dân tộc, quyền tự quyết
định con đường phát triển kinh tế, chính trị- xã hội của dân tộc mình. Quyền dân
tộc tư quyết bao gồm quyền tự do phân lập thành cộng đồng quốc gia dân tộc độc
lập (vì lợi ích của các dân tộc, chứ không phải vì mưu đồ và lợi ích của một
nhóm người nào) và quyền tự nguyện liên hiêp lại với các dân tộc khác trên cơ sở
bình đẳng.
Khi xem xét giải quyết quyền tự quyết của dân tộc cần đứng vững trên lập
trường của giai cấp công nhân: ủng hộ các phong trào dân tộc tiến bộ, kiên quyết
đấu tranh chống lại những mưu toan lợi dụng quyền dân tộc tự quyết làm chiêu
bài để can thiệp vào công việc nội bộ các nước, đòi ly khai chia rẽ dân tộc.
- Liên hiệp công nhân tất cả các dân tộc
Đây là tư tưởng, nội dung cơ bản trong cương lĩnh dân tộc của V.I. Lênin.
Tư tưởng này là sự thể hiện bản chất quốc tế của giai cấp công nhân, phong trào
công nhân và phản ánh tính thống nhất giữa sự nghiệp giải phóng dân tộc với giải
phóng giai cấp.
Đoàn kết giai cấp công nhân các dân tộc có ý nghĩa lớn lao đối với sự
nghiệp giải phóng dân tộc. Nó có vai trò quyết định đến việc xem xét, thực hiện
quyền bình đẳng dân tộc và quyền dân tộc tự quyết. Đồng thời, đây cũng là yếu
tố tạo nên sức mạnh đảm bảo cho thắng lợi của giai cấp công nhân và các daan
tộc bị áp bức trong cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc.
2. Tôn giáo và những nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Mác – Lênin
trong việc giải quyết vấn đề tôn giáo
a, Khái niệm tôn giáo
Tôn giáo là một hiện tượng xã hội ra đời rất sớm trong lịch sử nhân loại và
tồn tại phổ biến ở hầu hết các cộng đồng người trong lịch sử hàng ngàn năm qua.
Nói chung, bất cứ tôn giáo nào, với hình thái phát triển đầy đủ của nó, cũng đều
bao gồm: ý thức tôn giáo (thể hiện ở quan niệm về các đấng thiêng liêng cùng
những tín ngưỡng tương ứng) và hệ thống tổ chức tôn giáo cùng với những hoạt
động mang tính chất nghi thức tín ngưỡng của nó.
Khi phân tích bản chất tôn giáo với tư cách là một hình thái ý thức xã hội,
Ph.Ăngghen cho rằng: “tất cả mọi tôn giáo chẳng qua chỉ là sự phản ánh hư ảo –
- 144 -
vào trong đầu óc của con người – của những lực lượng ở bên ngoài chi phối cuộc
sống hang ngày của họ; chỉ là sự phản ánh trong đó những lực lượng ở trần thế đã
mang hình thức những lực lượng siêu trần thế” [5;437].
Tôn giáo là sản phẩm của con người, gắn với những điều kiện tự nhiên và
lịch sử cụ thể, xác định. Về bản chất, tôn giáo là một hiện tượng xã hội phản ánh
sự bế tắc bất lực của con người trước tự nhiên và xã hội. Tuy nhiên, tôn giáo cũng
chứa đựng một giá trị phù hợp với đạo đức, đạo lý con người. Trong những hệ
thống những lời răn dạy của giáo lý tôn giáo cũng có những lời răn mà trong
chừng mực nào đó khi quần chúng chấp nhận vẫn có tác dụng điều chỉnh đối với
họ, như khuyên làm điều tốt, răn bỏ điều ác.
Trong lịch sử xã hội loài người, tôn giáo xuất hiện từ rất sớm. Nó hoàn
thiện và biến đổi cùng với sự biến đổi của những điều kiện kinh tế – xã hội, văn
hoá, chính trị. Tôn giáo ra đời bởi nhiều nguồn gốc khác nhau nhưng cơ bản là từ
các nguồn gốc kinh tế – xã hội, nhận thưc và tâm lý.
b, Vấn đề tôn giáo trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội
Trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và trong xã hội xã hội chủ
nghĩa, tôn giáo vẫn còn tồn tại. Có nhiều nguyên nhân cho sự tồn tại của tín
ngưỡng, tôn giáo, trong đó có các nguyên nhân chủ yếu sau:
- Nguyên nhân nhận thức
Trong tiền trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và trong xã hội xã hội chủ
nghĩa vẫn còn nhiều hiện tưọng tự nhiên, xã hội và của con người mà khoa học
chưa lý giải được, trong khi đố trình độ dân trí vẫn chưa thực sự được nâng cao.
Do đó, trước những sức mạnh tự phát của giới tự nhiên và xã hội mà con người
vẫn chưa nhận thức và chế ngự được đã khiến cho một bộ phận nhân dân đi tìm
sự an ủi, che chở và lý giải chúng từ sức mạnh của thần linh.
- Nguyên nhân kinh tế
Trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, nền kinh tế vẫn còn tồn tại
nhiều thành phần kinh tế với những lợi ích khác nhau của các giai cấp, tầng lớp
xã hội. Trong đời sống hiện thực, sự bát bình đẳng về kinh tế, chính trị, văn hoá,
xã hội vẫn còn diễn ra, sự cách biệt khá lớn về đời sống vật chất, tinh thần giữa
các nhóm dân cư còn tồn tại phổ biến. Do đó, những yếu tố may rủi, ngẫu nhiên
vẫn tác động mạnh mẽ đến con người, làm cho con người dễ trở nên thụ động với
tư tưởng nhờ cậy, cầu mong vào những lực lượng siêu nhiên.
- Nguyên nhân tâm lý
Tín ngưỡng, tôn giáo đã tồn tại lâu đời trong lịch sử nhân loại, đã trở thành
niềm tin, lối sống, phong tục tập quán, tình cảm của một bộ phận đông đảo quần
chúng nhân dân qua nhiều thế hệ. Bởi vậy, cho dù trong tiến trình xây dựng chủ
nghĩa xã hội và trong xã hội xã hội chủ nghĩa đã có những biến đổi mạnh mẽ về
kinh tế, chính trị- xã hội, tôn giáo vẫn không thể biến đổi ngay cùng với tiến bộ
của những biến đổi kinh tế- xã hội mà nó phản ánh. Điều đó cho thấy, trong mối
quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội, ý thức xã hội thường có tính bảo thủ
hơn so với sự biến đổi của tồn tại xã hội, trong đó ý thức tôn giáo thường lại là
yếu tố mang tính chất bền vững nhất trong đời sống tinh thần của mỗi người, của
xã hội.
- Nguyên nhân chính trị- xã hội
Xét về mặt giá trị, có những nguyên tắc của tôn giáo phù hợp với chủ
- 145 -
nghĩa xã hội, với chủ trương đường lối, chính sách của nhà nước xã hội chủ
nghĩa. Đó là những giá trị đạo đức, văn hoá với tinh thần nhân đạo, hưóng
thiện đáp ứng được nhu cầu của một bộ phận quần chúng nhân dân. Chính vì
thế, trong một chừng mực nhất định, tôn giáo có sức thu hút mạnh mẽ đối với
một bộ phận quần chúng nhân dân.
- Nguyên nhân văn hoá
Trong thực tế sinh hoạt văn hoá xã hội, sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo đã
đáp ứng được phần nào nhu cầu văn hoá tinh thần của cộng đồng xã hội và trong
mức độ nhất định, có ý nghĩa giáo dục ý thức cộng đồng, phong cách, lối sống
của mỗi cá nhân trong cộng đồng. Về phương diện sinh hoạt văn hoá, tôn giáo
thường được thực hiện dưới hình thức là những nghi lễ tín ngưỡng cùng với
những lời răn theo chuẩn mực đạo đức phù hợp với quan niệm của mỗi loại tôn
giáo. Những sinh hoạt văn hoá có tính chất tín ngưỡng, tôn giáo ấy đã lôi cuốn
một bộ phận quần chúng nhân dân xuất phát từ nhu cầu văn hoá tinh thần, tình
cảm của họ.
Trên đây là những nguyên nhân cơ bản khiến tôn giáo vẫn còn tồn tại
trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội và trong xã hội xã hội chủ nghĩa. Tuy
nhiên, cùng với tiến trình đó, tôn giáo cũng có những biến đổi cùng với sự thay
đổi cuẩ những điều kiện kinh tế - xã hội, với quá trình cải tạo xã hội cũ, xây dựng
xã hội mới.
c, Các nguyên tắc cơ bản của chủ nghĩa Mác - Lênin trong việc giải
quyết vấn đề tôn giáo
Tín ngưỡng, tôn giáo là những vấn đề nhạy cảm và phức tạp. Do đó, những
vấn đề nảy sinh từ tôn giáo cần phải được xem xét, giải quyết hết sức thận trọng,
cụ thể và chuẩn xác có tính nguyên tắc với những phương thức liên hoạt theo
quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin.
Giải quyết vấn đề tôn giáo trong tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội cần
dựa trên những nguyên tắc sau:
Một là, khắc phục dần những ảnh hưởng tiêu cực của tôn giáo trong đời
sống xã hội phải gắn liền với quá trình cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới.
Đó là yêu cầu khách quan của sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Hai là, khi tín ngưỡng tôn giáo còn là nhu cầu tinh thần của một bộ phận
nhân dân thì nhà nước xã hội chủ nghĩa phải tôn trong và bảo đảm quyền tự do
tín ngưỡng và không tín ngưỡng của mọi công dân, Công dân có tôn giáo hay
không có tôn giáo đều bình đẳng trước pháp luật, đều có quyền và nghĩa vụ như
nhau. Cần phát huy những giá trị tích cực của tôn giáo, nghiêm cấm mọi hành vi
vi phạm quyền tự do tín ngưỡng và không tín ngưỡng của công dân.
Ba là, thực hiện đoàn kết những người có tôn giáo với những người không
có tôn giáo, đoàn kết các tôn giáo, đoàn kết những người theo tôn giáo với những
ngưòi không theo tôn giáo, đoàn kết dân tộc xây dựng và bảo vệ đất nước.
Nghiêm cấm mọi hành vi chia rẽ cộng đồng vì lý do tín ngưỡng tôn giáo.
Bốn là, phân biệt rõ hai măt chính trị và tư tưởng trong vấn đề tôn giáo.
Mặt tư tưởng thể hiện sự tín ngưỡng trong tôn giáo. Trong quá trình xây dựng
chủ nghĩa xa hội, khắc phục mặt này là việc làm thuờng xuyên, lâu dài. Mặt
chính trị là sự lợi dụng tôn giáo của những phần tử phản động nhằm chống lại sự
nghiệp cách mạng, sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội. Đấu tranh loại bỏ mặt
- 146 -
chính trị phản động trong lĩnh vực tôn giáo là nhiệm vụ thường xuyên, vừa phải
khẩn trương, kiên quyết, vừa phải thận trọng và phải có sách lược phù hợp với
thực tế.
Năm là, có quan điểm lịch sử - cụ thể khi giải quyết vấn đề tôn giáo.
Trong mỗi thời kỳ lịch sử khác nhau, vai trò và sự tác động cảu từng tôn
giáo đối với đời sống xã hội cũng khác nhau. Quan điểm, thái độ của các giáo
hội, giáo sĩ, giáo dân về các lĩnh vực, các vấn đề về xã hội có sự khác biệt. Do
đó, cần phải có quan điểm lịch sử - cụ thể khi xem xét, đánh giá và giải quyết
những vấn đề liên quan đến tôn giáo. Người mácxít phải biết chú ý đến toàn bộ
tình hình cụ thể - đó là điều mà V.I. Lênin đã từng nhắc nhở khi giải quyết vấn
đề tôn giáo. Nhà nước xã hội chủ nghĩa cần phải có quan điểm và phương thức
ứng xử phù hợp với từng trường hợp cụ thể khi giải quyết các vấn đề tôn giáo.
Chú thíchchương vi
1. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1995, t.1.
2. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1995, t.3.
3. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1995, t.4.
4. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1995, t.19.
5. C. Mác và Ph. Ăngghen: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1994, t.20.
6. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb, Tiến bộ, Mátxcơva, 1980, t.25.
7. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb, Tiến bộ, Mátxcơva, 1981, t.30.
8. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb, Tiến bộ, Mátxcơva, 1976, t.33.
9. V.I. Lênin: Toàn tập, Nxb, Tiến bộ, Mátxcơva, 1978, t.35.
- 147 -
- 148 -