Cuộc tấn công của Xiêm vào Hà Tiên và Châu Đốc cuối năm 1833 đầu năm 1834

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 12, 2002
 CUỘC TẤN CÔNG CỦA XIÊM VÀO HÀ TIÊN VÀ CHÂU ĐỐC 
CUỐI NĂM 1833 ĐẦU NĂM 1834
 Đặng Văn Chương
	Trường Đại học Sư Phạm, Đại học Huế
Xiêm (Thái Lan) và Việt Nam là hai nước cùng nằm trên khu vực Đông Nam Á phần lục địa. Trong quá trình tồn tại và phát triển, hai nước có mối quan hệ láng giềng gắn bó với nhau về nhiều mặt cả trong quá khứ cũng như hiện nay. Quá trình thực hiện chính sách bành trướng, mở rộng lãnh thổ, ảnh hưởng và quyền lực về phía Đông, Xiêm không chỉ bành trướng ở Lào, Campuchia mà đã nhiều lần can thiệp, xâm chiếm Hà Tiên [1] của Việt Nam ngay vào đầu thế kỷ XVIII, khi Hà Tiên mới ra đời. Trong bài viết này chúng tôi chỉ đề cập đến cuộc tấn công của Xiêm vào Hà Tiên và Châu Đốc cuối năm 1833 và đầu năm 1834 mà nguồn sử liệu và các bài nghiên cứu ở Việt Nam còn ít đề cập đến. 
I. Nguyên nhân sâu xa và lý do trực tiếp
Để tìm hiểu về nguyên nhân của cuộc tiến công của Xiêm vào Hà Tiên và Châu Đốc cuối 1833 đầu 1834, chúng ta cần xét đến những nét chính trong quan hệ tương tác giữa ba nước Xiêm-Campuchia-Việt Nam vào đầu thế kỷ XIX nhằm thấy rõ sự chuyển biến trong tương quan lực lượng giữa các bên; cũng như đề cập đến sự chuyển hướng về chính sách bành trướng, mở rộng lãnh thổ của Xiêm từ sau cuộc chiến tranh Anh-Miến 1824-1826 trở đi.
Mối quan hệ của Xiêm với Campuchia từ khi Phìa Chakri lên ngôi (1782, sau đó lấy hiệu là Rama I) cho đến lúc Nguyễn Ánh xưng đế lấy hiệu là Gia Long (1802), trong giai đoạn này, Xiêm gần như độc quyền thao túng, chi phối tình hình chính trị-quân sự ở Campuchia vì Việt Nam đang lâm vào tình trạng nội chiến giữa Nguyễn Ánh và Tây Sơn. Năm 1796, Rama I đã đưa con của Ang Eng là Ang Chan (sử Việt Nam thường gọi là Nặc Ông Chăn, hay Nặc Chăn), người được nuôi dưỡng bởi triều đình Băng Cốc, lên ngôi vua Campuchia khi mới 5 tuổi. Xiêm còn cử viên quan Campuchia thân Xiêm tên là Pok làm nhiếp chính nhưng hầu như không gặp một cản trở nào. Một trong những chính sách mà Xiêm thực hiện từ lâu trong lịch sử quan hệ Xiêm - Campuchia là nuôi dưỡng, đào tạo các hoàng tử Khơ-me thân Xiêm để đưa lên ngôi vua Campuchia khi có điều kiện thuận lợi nhằm gây ảnh hưởng và thao túng đất nước này.
Kể từ khi triều Nguyễn ra đời (1802), uy thế và ảnh hưởng của Việt Nam đã thực sự chi phối tình hình chính trị ở Campuchia và Lào, hai thuộc quốc - chư hầu của Xiêm. Từ đó làm thay đổi cục diện chính trị khu vực trong tương quan lực lượngû giữa Xiêm với Việt Nam. Trong tình thế đó, vua Ang Chan đã phải thi hành chính sách "chư hầu kép": đồng thời thần phục cả Xiêm lẫn Việt Nam. Điều này được Việt Nam chấp nhận còn Xiêm tỏ ra khiên cưỡng. Chính sách này đã làm cho ảnh hưởng của Xiêm tại Campuchia bị giảm sút nghiêm trọng. Lúc này vua Rama I đành phải chấp nhận phân chia quyền lực tại Campuchia cùng với Việt Nam. Sau khi Rama I mất (1809), vua Rama II lên nối ngôi đã không ít hơn hai lần đưa quân vào Campuchia vào những năm 1812-1813, 1814 nhằm phá bỏ cục diện nói trên để độc quyền thống trị Campuchia, nhưng không thành công. Từ đó, Ang Chan ngày càng chịu nhiều ảnh hưởng hơn về phía Việt Nam. Điều đó làm cho Xiêm rất tức giận nhưng không làm gì khác được vì tình hình chính trị trong nước và khu vực đang không có lợi cho Xiêm. Xiêm phải thường xuyên tập trung lực lượng ở biên giới Xiêm-Miến để đối phó với các cuộc tấn công bất ngờ của Miến Điện.
Tuy nhiên, sau thất bại của Miến Điện trong cuộc chiến tranh chống lại người Anh (1824-1826), Xiêm lợi dụng cơ hội này để tấn công và xâm chiếm một số lãnh thổ chư hầu của Miến Điện ở bán đảo Mã Lai. Từ đây "không còn sự đe dọa của Phamạ (Miến Điện) đối với nước láng giềng Xạnhảm (Xiêm) nữa" [2]. Đó chính là nguyên nhân cơ bản để Xiêm có thời gian và điều kiện thuận lợi để củng cố lực lượng tiếp tục thực hiện và đẩy mạnh chính sách bành trướng lãnh thổ về phía Đông. Dưới thời Taksin (1767-1782), Xiêm đã thực hiện nhiều cuộc chiến tranh để mở rộng lãnh thổ Xiêm về phía Lào, Campuchia và một phần lãnh thổ cực Nam của Việt Nam. Chính sách đó càng được đẩy mạnh hơn sau khi Xiêm đã đàn áp và tiêu diệt hoàn toàn cuộc khởi nghĩa Châu Anụû ở Viêng Chăn (vào những năm 1827-1829), biến Lào thành một tỉnh của Xiêm (1831). Với hành động này, Xiêm đã gạt bỏ mọi ảnh hưởng của Việt Nam ra khỏi Lào. Mà dưới thời Gia Long các vua Viêng Chăn: Chiêu Ấn và Châu Anụ đã thần phục và triều cống Việt Nam (từ năm 1803).
Việc Xiêm đè bẹp hoàn toàn cuộc nổi dậy của Châu Anụû đã ảnh hưởng lớn đến tình hình chính trị Campuchia. Nó khuyến khích các phần tử thân Xiêm tại Campuchia nổi lên [3]. Vua Campuchia, Ang Chan đã bí mật gửi thư cho vua Xiêm (Rama III) yêu cầu Xiêm đưa quân sang giúp đỡ Campuchia để ông phối hợp tổ chức chỉ huy cuộc nổi dậy chống lại Việt Nam. Mật thư trên được gửi đến Xiêm vào tháng 5 năm 1829, sau khi Viêng Chăn bị san bằng [4]. Như vậy, lúc bấy giờ về mặt chủ quan cũng như khách quan Xiêm đang có nhiều điều kiện thuận lợi cho một cuộc tấn công mới để mở rộng ảnh hưởng và quyền lực ở Campuchia, nơi mà gần như trong suốt thời Rama II (1809 - 1842), Việt Nam đã và đang có khuynh hướng lấn át ảnh hưởng và quyền lực của Xiêm. Vì vậy Campuchia sẽ trở thành địa bàn tranh giành quyết liệt giữa hai thế lực phong kiến Xiêm và Việt. 
Theo tính toán của vua Rama III, sau khi độc chiếm Lào, gạt bỏ ảnh hưởng Việt Nam ở đó sẽ là thời cơ thuận lợi để Xiêm loại bỏ Việt Nam khỏi Campuchia.
Đối với Việt Nam, sau khi Xiêm độc chiếm Lào - "phên dậu" phía Tây của Việt Nam - nền an ninh vùng biên giới phía Tây bị đe doạ. Vì vậy, buộc vua Minh Mạng phải có hành động cứng rắn hơn đối với Xiêm trong vấn đề Campuchia. Theo cách nói của một nhà sử học người Mỹ, Vella Walter, Minh Mạng sẽ "trả đũa" Xiêm trong vấn đề Campuchia(1) W. Vella (1957), Siam under Rama III, Locust Valley, New York, tr.93
.
Kể từ sau khi hai nước Xiêm và Việt Nam thống nhất lập lại ngôi vua Campuchia cho Ang Chan (1813), Ang Chan đã thần phục và triều cống cho cả Xiêm lẫn Việt Nam, nhưng ông ta thường nghiêng về Việt Nam hơn. Do vậy, vua Rama III cho rằng: vua Nguyễn tuy bề ngoài vẫn tỏ thái độ tốt đẹp đối với Xiêm nhưng thực ra là muốn thôn tính Campuchia và dùng Campuchia chống Xiêm. Nên có lúc Rama III đã tuyên bố "muốn đánh Việt Nam và đuổi Việt Nam ra khỏi Lào và Campuchia" [5]. Thực chất vấn đề là Xiêm không những muốn mở rộng, bành trướng lãnh thổ đối với Lào, Campuchia mà ngay cả Hà Tiên (Việt Nam), một vùng có vị trí địa lý thuận lợi và giàu tiềm năng thương mại trong mạng lưới buôn bán ở vịnh Xiêm với các nước trong khu vực và thế giới (theo cách nhìn của Xiêm ) (2) Puangthong Rungswasdisab (1994), " Monopolise Cambodian trade: Siamese invasion of Ha Tien in the eighteenth and early nineteenth centuries", Civilization oì the Indochina peninsula Maritime Trade in the South China sea political and economic change in the Indochina states, Bangkok, p.87 - 88
Do vậy đến cuối năm 1833, cơ hội mới để Xiêm can thiệp và tấn công vào Việt Nam đã đến: khi Lê Văn Khôi (sử triều Nguyễn gọi là nguỵ Khôi) nổi loạn ở Gia Định, cho người sang cầu cứu vua Xiêm với lời hứa hẹn sau thắng lợi sẽ " phân chia Nam kỳ " [6], chịu thần phục và cung cấp "gái đẹp và ngọc lụa" [7] cho quân Xiêm. Qua đó, Rama III nhận định "đây là cơ hội thuận lợi để tiêu diệt Việt Nam tại Campuchia" [8]. Vì ông cho rằng chính quyền Minh Mạng đang phải lo đối phó với cuộc nổi dậy ở Nam kỳ và nhiều nơi khác trong cả nước hẳn sẽ rút quân khỏi Campuchia. Đó sẽ là điều kiện khách quan thuận lợi để Xiêm khôi phục lại quyền lực thống trị cao nhất của họ ở Campuchia. Như vậy mục tiêu Xiêm đánh chiếm Hà Tiên còn nhằm để chiếm lại quyền thống trị Campuchia. 
"Nhất cử lưỡng tiện", thuận cả đôi bề, vừa đáp ứng được sự cầu viện của Lê Văn Khôi vừa đạt được mục đích của mình, vua Xiêm, Rama III đã khẩn trương chuẩn bị lực lượng để tấn công Hà Tiên.
II. Diễn biến chiến sự
Vua Rama III đã cho tổ chức 5 cánh quân sẵn sàng tấn công vào Việt Nam. Hai cánh quân chính: một tiến công bằng đường bộ vào Campuchia để tiến tới Gia Định và một đội quân khác bằng đường thuỷ tiến công vào Hà Tiên [9]. Ba cánh quân khác nhỏ hơn, tấn công vào Cam Lộ (Quảng Trị), Cam Cát, Cam Môn và Trấn Ninh, Xiêng Khoảng nhằm phân tán binh lực của triều Nguyễn.
Để tấn công Campuchia và Hà Tiên, cánh quân quan trọng thứ nhất do tướng tài ba của Xiêm Chaophraya Bođin(1) Boâin luïc báúy giåì laì bäü træåíng bäü Näüi vuû (Krom Mathattai) laì bäü coï aính hæåíng to låïn trong triãöu âçnh Bàng Cäúc, laì caïnh tay phaíi cuía vua Rama III (ngæåìi âaî coï "thaình têch" phaï huyí thaình Viãng Chàn trong viãûc âaìn aïp cuäüc khåíi nghéa Cháûu Anuû), âæåüc vua Rama III tin tæåíng, giao cho chè huy caïnh quán quan troüng nháút.
 ( Sử Việt Nam gọi là Chất Tri) chỉ huy gồm 40.000 bộ binh [10]. Cánh quân thứ hai gồm một lực lượng thuỷ quân với 10.000 quân do PhraKlang (Bộ trưởng bộ Ngoại thương, kiêm bộ trưởng bộ Chiến tranh từ năm 1831. Sử liệu triều Nguyễn gọi là Phật Lăng) chỉ huy [11]. Đó là hai cánh quân chủ lực quan trọng của Xiêm. Ngoài ra còn có một lực lượng nhỏ chủ yếu là quân Lào ở những tỉnh miền Đông của Xiêm cũng được điều động để phối hợp với quân chủ lực Xiêm. Quân Xiêm bắt đầu rời Băng Cốc vào tháng 11-1833.
 Trong cánh quân do tướng Bođin chỉ huy có hai hoàng tử Campuchia là Ang Im và Ang Đuông đi cùng. Họ là những người đã chạy theo Xiêm cùng với Ang Suguon (Nặc Ông Nguyên) đến sống ở Băng Cốc (vào năm 1812, Ang Suguon đã chết ở Xiêm năm 1822). Thêm vào đó còn có sự tham gia tích cực của hai viên quan người Campuchia tên là Kâs và Preah Ang Kêv Ma [12] (hai người đã rời bỏ Campuchia chạy đến tị nạn ở triều đình Băng Cốc, một năm trước đó). Bốn người này cầm đầu 4 phân đội tiến công vào Campuchia. Nhiệm vụ của các đội quân này là: "quét hết quân đội Việt Nam trên đất Campuchia" [13] rồi bắt thêm người Campuchia bổ sung cho cánh quân này, sau đó vượt Campuchia sang chiếm thành Châu Đốc nằm ở cửa kênh Vĩnh Tế để phối hợp với cánh quân thuỷ của PhraKlang cũng sẽ đến đây(2) Adhe’mard Leclere (Ancien resident de France au Cambodge) (1914), Histoire du Cambodge, depuis de 1er siecle de notre ere, libraiaie Paul Geuthner, Paris, p. 417.
. 
Khi đội quân của Bodin vào Campuchia, thì quân Việt Nam đã rút về nước để tăng cường lực lượng chống quân nổi loạn Lê Văn Khôi. Cánh quân của Chaophraya Bođin tiến vào Campuchia một cách khá dễ dàng. Quân Xiêm chỉ gặp một cuộc chống cự duy nhất ở trận Kongpong Chnang, nơi mà quân đội Campuchia đã gấp rút tổ chức để cố gắng chặn đứng quân Xiêm nhưng không thành công. Sau trận đánh này, vua Ang Chan đã phải rời bỏ thủ đô Phnôm Pênh chạy đến ẩn náu ở Long Hồ(3) Cuìng chaûy våïi Ang Chan coìn coï nhiãöu quan, quán vaì dán chuïng Campuchia coï khoaíng 1500 ngæåìi. Sau khi âæåüc tin vua Minh Maûng âaî cho cung cáúp gaûo, tiãön âáöy âuí cho hoü.
,Vĩnh Long (Nam Bộ Việt Nam) [16]. 
Khi vua Ang Chan bỏ chạy, Bodin cho hoàng tử Ang Im ở trong dinh thự Uđông, còn Ang Đuông ở lại dinh thự Phnôm Pênh [17] để lôi kéo và tranh thủ sự ủng hộ của quý tộc Campuchia nhằm tranh giành quyền lực với Ang Chan, tiến tới lật đổ Ang Chan để lập nên một chính quyền thân Xiêm tại đây. Việc dùng các hoàng tử Campuchia để lật đổ các chính quyền chống Xiêm tại Campuchia là chính sách có tính chất truyền thống của Xiêm. Vì các vua Xiêm đã biết cách lợi dụng bản chất thường xuyên nghi ngờ và đố kỵ giữa các hoàng tử Campuchia trong việc tranh giành quyền lực lẫn nhau và tìm cách khai thác nhược điểm đó của họ để thực hiện mưu đồ của Xiêm. 
 Còn cánh quân của Phraklang tràn vào Hà Tiên hầu như không gặp phải một sự kháng cự nào đáng kể. Chứng tỏ sự phòng bị lơ là, mất cảnh giác của Việt Nam. PhraKlang để lại ở Hà Tiên một đội pháo nhỏ rồi tiến về phía Châu Đốc để hội quân với Bodin. Sau đó, quân Xiêm quyết định xuôi xuống Long Hồ, nơi vua và triều đình Campuchia đang trú ngụ và chúng chiếm luôn khu vực này vào tháng 12 - 1831. 
 Khi tin cấp báo về triều đình Huế rằng quân Xiêm đang tấn công ồ ạt vào Hà Tiên, cả triều đình lẫn vua Minh Mạng vẫn còn "bán tín bán nghi". Điều này cho thấy Minh Mạng vẫn còn tin vào khả năng đàm phán với Xiêm để duy trì quan hệ giao hảo giữa hai nước và phần nào cũng chứng tỏ sự thiếu nhạy bén trong việc nhận định về tình hình của vua Minh Mạng. Song nhà vua cũng khẩn cấp điều động một đơn vị kinh binh (cấm quân) cùng 500 hương dõng dùng thuyền đi vào Nam Bộ. Đồng thời, nhà vua cấp cho An Giang 10 chiến thuyền; các tỉnh Vĩnh Long, Định Tường, Hà Tiên mỗi tỉnh 5 đến 7chiếc; cấp cho Vĩnh Long 3000 cân thuốc súng; An Giang và Định Tường mỗi tỉnh 2000 cân, Hà Tiên 1000 cân; cấp đạûi bác mỗi tỉnh từ 5 đến 10 khẩu, số đạn mỗi khẩu100 viên. Việc điều động này triều Nguyễn tiến hành một cách bí mật không để cho nhân dân biết vì sợ quần chúng nhân dân hoang mang và sợ thủ lĩnh các cuộc khởi nghĩa nông dân trong nước thừa cơ gây hấn. Ngoài ra, Minh Mạng lệnh cho các tỉnh An Giang, Hà Tiên, Định Tường bổ sung quân từ 200 đến 500 hương dõng nhằm chuẩn bị lực lượng để đến đóng giữ ở Nam Vang (Campuchia) [14].
 Ngay sau đó, tại kinh đô Huế, Minh Mạng còn cấp tốc điều động 2 đại đội: thuỷ quân và lục quân, nhiều thuyền bè, voi chiến, súng đạn và gần 10.000 quân được động viên từ các tỉnh đi vào Gia Định phối hợp với lực lượng tại chổ chống lại quân Xiêm [15]. 
Nhân dân các tỉnh phía đông Campuchia dưới sự chỉ huy của viên quan Campuchia là Chakrey Long và Yumreach Hu đã nhanh chóng tổ chức lực lượng, trang bị vũ khí đánh tan được một đội quân Xiêm ở tỉnh Prey Veng(1) sdd, tr. 417 - 418
. Nhờ thắng lợi này quân dân Campuchia nhiều nơi khác cùng phối hợp với quân dân Việt Nam đã đè bẹp đội quân khác của Xiêm. Lúc này Bodin rất khốn khổ vì đội tàu cơ động đánh trên sông của ông đang bị hư hỏng nặng trong một trận thuỷ chiến ác liệt làm cho quân Xiêm hết sức hoang mang. Nhất là khi các cánh quân thuỷ, bộ của triều đình Huế đến làm cho tinh thần quân Xiêm càng thêm nao núng.
Tại Châu Đốc, Bođin và Phraklang khi bàn bạc kế hoạch tấn công Gia Định, Phraklang cho rằng cơ hội chiến thắng tương đối nhỏ vì tinh thần binh lính lúc đó đã suy sụp, lương thực và đạn dược đã bị cạn kiệt. Nên ông đề nghị tổ chức một cuộc rút quân bí mật. Mặc dầu Bođin không đồng ý, song Phraklang vẫn bí mật cho quân thuỷ rút khỏi Châu Đốc. Vì vậy, số quân Xiêm còn lại ở Việt Nam chỉ khoảng 10.000 quân bộ đang trong tình trạng hoang mang, lo lắng vì bị quân Nguyễn bao vây. Trong tình cảnh đó, khi đêm về Bođin đã hạ lệnh cho quân Xiêm bí mật rút lui sau khi phóng lửa đốt hết kho tàng, nhà cửa... Khi quân Nguyễn vào chỉ thu được 8 cổ súng hồng y và 90 phương muối, còn tiền bạc, thóc gạo đã bị đốt cháy gần hết [18].
 Ngay từ khi bắt đầu cuộc chiến cuối năm 1833 đầu 1834, nhằm phân tán lực lượng quân Nguyễn, Rama III đã ra lệnh cho các đơn vị quân đội Xiêm và binh lính Lào từ các căn cứ đóng ở Luang-Prabang và Nông Khai đến tập trung ở Trấn Ninh, Xiêng Khoảng [19] và các vùng biên giới Việt-Lào từ Nghệ An đến Quảng Trị để tấn công, quấy rối, bắt người đưa về phía hữu ngạn sông Mêkong. Đó chỉ là những toán quân nhỏ, gồm quân Xiêm-Lào kết hợp với một số "man binh" của các dân tộc ít người bị Xiêm ép buộc. Những hành động trên nhằm "một mũi tên bắn hai đích" vừa để mở rộng quyền kiểm soát của họ về phía đông Lào sau khi Viêng Chăn đã trở thành một tỉnh của Xiêm vừa nhằm phân tán lực lượng của Việt Nam để Xiêm dễ bề tập trung lực lượng giành chiến thắng ở Hà Tiên và Campuchia.
 Chính vì vậy kể từ đó, Xiêm tăng cường quấy rối các bản mường dọc biên giới Việt Lào trên quy mô lớn và tiến hành thực hiện chính sách di dời người Phuôn (chủ yếu ở Trấn Ninh). Điều này đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến tình hình an ninh biên giới của Việt Nam. Buộc các quan lại địa phương, có lúc cả triều đình Nguyễn phải tìm cách ứng phó giải quyết. 
Theo "Đại Nam Thực Lục", cuối 12-1833 Xiêm đã cho quân xâm chiếm đất Trấn Tĩnh thuộc Nghệ An, đưa thư đòi Trấn Ninh phải nộp những người dân Viêng Chăn còn lưu lại ở đó. Mặt khác, Xiêm tấn công phủ Trấn Định, xâm phạm các huyện Cam lộ, Cam Cát, Cam Môn. Từ tháng 1 đến tháng 5 năm 1834, Xiêm tăng cường tấn công, quấy phá, bắt người ở các vùng nói trên càng quyết liệt hơn. Con số cụ thể được trình bày trong bảng thống kê [20].
III. Hậu quả
Sau khi quân Xiêm rút lui, quân Nguyễn thừa thắng đuổi theo. Vào đầu tháng 2-1834, quân Nguyễn đã giành lại được Châu Đốc và Hà Tiên. Đội quân của Bođin rút về Campuchia theo đường bộ, vượt qua tỉnh Prei Kabas để đi về Battambang. Preah Ang Kêv Ma được lệnh rút chạy trước về Phnôm Pênh và Uđông để báo cho Ang Im và Ang Đuông về tình hình của quân Xiêm để hai anh em Ang Im và Ang Đuông tìm cách rút lùi về Xiêm [21]. Còn thuỷ quân của Phraklang rời bỏ Hà Tiên theo đường biển để vềö Xiêm 
Quân Nguyễn tiếp tục truy kích quân Xiêm đến tận biên giới Campuchia -Xiêm. Đồng thời quân Nguyễn cho người đưa Ang Chan trở lại ngôi vua Campuchia. Cho đến đầu tháng 3-1834 tướng Xiêm Chaophraya Bođin (Phi Nhã Chất Tri) mới trở về được Battambang với khoảng 3000 tàn quân, sau khi "đã bị thiệt hại nặng nề"[24]. Toán quân này được chia làm 4 nơi đóng giữ Battambang mà không trở về Xiêm. Em của vua Rama III là Thôn-kha-long-danh-hoà từ Băng Cốc đem 2000 quân đến đóng ở Bân Khương, truyền hịch giục Bođin về. Chất Tri không chịu về, lấy lý do rằng "quyết lấy cho được Chân Lạp (Campuchia), thề chẳng về nước Xiêm" [25]. Đây là cách trả lời chống chế của kẻ bại trận đối với bề trên, nhưng cũng bộc lộ tính hiếu chiến của ông ta đồng thời qua đó cũng thể hiện rõ ý đồ và mục đích của Xiêm là quyết chiếm Campuchia. Theo sử liệu triều Nguyễn cho rằng: Bođin không chịu về chẳng qua ông ta "sợ bại trận trở về chẳng được người nước (Xiêm) đếm xỉa đến nữa" [26] thêm vào đó, ông ta còn sợ O thiệt vương (vua thứ hai?) tức giận do bại trận "muốn giết những kẻ cầm đầu ngay ngoài biên cảnh nhưng vua Rama III can ngăn.'' [27]. Điều này đã chứng tỏ mâu thuẩn trong hàng ngũ lãnh đạo của Xiêm sau khi chiến dịch không thành công.
Việc Xiêm tấn công vào Campuchia và Hà Tiên, Châu Đốc không những không đẩy lùi quân Nguyễn khỏi Campuchia như mục tiêu đề ra ban đầu mà qua đó càng làm tăng thêm quyết tâm của Minh Mạng trong việc củng cố thế lực quân Nguyễn ở đó. 
Trong khi rút chạy PhraKlang đã cướp thuyền biển và mang theo 2000 người Việt Nam phần lớn theo đạo Thiên Chúa (ít nhiều có liên hệ với cuộc nổi loạn của Lê Văn Khôi) đưa về sống ở ngoại thành Băng Cốc [22]. Về sau Xiêm đã sử dụng số người này để phá rối vùng biên giới Việt Nam - Campuchia. Trước khi rời bỏ Phnôm Pênh, tướng Xiêm đã cho quân đốt cháy và phá huỷ dinh thự của vua Ang Chan. Quân Xiêm còn tranh thủ thời cơ, lợi dụng tình thế khi rút lui để bắt số dân Campuchia sống dọc bờ sông Tonlé Sap và một vài nơi khác đưa về Xiêm [23]. Bắt người đưa về Xiêm là một đặc điểm phổ biến từ lâu trong lịch sử chiến tranh của Xiêm với Lào và Campuchia nhằm bổ sung cho nguồn nhân lực cho quân đội hoặc để phục vụ trong các công trình xây dựng và các tạp dịch khác. Đó cũng là một nguyên nhân quan trọng làm cho Lào và Campuchia ngày càng suy yếu.
Chiến dịch tấn công Campuchia và Hà Tiên, Châu Đốc... của Xiêm bị thất bại đã để lại những hậu quả hết sức nặng nề đối với Xiêm: Uy thế của Xiêm đối với Campuchia càng bị giảm sút nghiêm trọng thì uy tín và thế lực của Việt Nam càng được củng cố mạnh hơn. Thêm vào đó, còn ảnh hưởng nghiêm trọng đến quan hệ hai nước Xiêm -Việt. Minh Mạng không còn tin tưởng vào khả năng đàm phán đối với Xiêm nữa. Ông khẳng định "Nay người Xiêm bỏ bạn chuốc thù, manh tâm gây hấn, rõ ràng lỗi ở chúng thì không thể nói đến cuộc giảng hoà được nữa"[28]. Từ đó, vua Minh Mạng càng có chính sách cứng rắn, cương quyết hơn đối với Xiêm trong vấn đề Campuchia trong những năm tiếp theo đó. 
 Hai nước chính thức cắt đứt quan hệ chấm dứt thời kỳ bang giao, bắt đầu một thời kỳ căng thẳng, xung đột và chiến tranh giữa hai nước trên đất Campuchia kéo dài hơn 10 năm (từ cuối năm 1833 cho đến đầu năm 1847). 
Chú thích
Hà Tiên vốn vùng đất do Mạc Cửu, nguyên là một viên quan nhà Minh cùng các đồng hương của ông khai phá vào khoảng năm 1680. Vào năm 1687, Hà Tiên bị Xiêm cướp phá, Mạc Cửu bị bắt đem về Xiêm . Hơn 10 năm sau, Mạc Cửu trốn thoát Xiêm và trở lại Hà Tiên. Năm 1708 Mạc Cửu xin gia nhập vào lãnh thổ của chúa Nguyễn, được chúa Nguyễn Phúc Chu phong cho làm Tổng binh trấn Hà Tiên. Năm 1715, quân Xiêm tấn công Hà Tiên cướp bóc nhiều của cải. Đến năm 1736 Mạc Cửu mất, chúa Nguyễn cho con là Mạc Thiên Tứ làm tổng trấn Hà Tiên. Năm 1771-1773, Phìa Taksin đưa quân sang cướp phá Hà Tiên [Yang Baoyun (1992), Contributions à lhistoire de la principauté les Nguyễn au Vietnam méridional (1600-1775), Editions, Olizane. Etudes Oriental, Genève , p. 155]. Sau đó nhiều lần quân Xiêm đưa quân sang cướp phá Hà Tiên vào các năm: 1791,1795, 1796, 1799, 1800, 8- 1800, 8 - 1802. Hà Tiên biến thành nơi tranh chấp giữa Xiêm và Việt Nam thời bấy giờ. Lịch sử Xiêm ghi rằng: "Vua Gia Long (vào năm 1810) có thư đến xin lại địa phận Hà Tiên mà Việt Nam đã chiếm lại được rồi với lý do là Hà Tiên trước kia vẫn là của Việt Nam. Vua Chakri II đồng ý" [Lịch sử nền thống Thái Lan , tII, 125]
Tiến sĩ Ma-nhu-ri và Phởi-phăn Ngầu-xi-vắt-ha-na (1988), Châu Anụ 1767 - 1829 Nhân dân Lào và Đông Nam Á, Nxb CHDCND Lào, Viêng Chăn, tr.21.
His Royal Highness prince Chula Chakrabongse of Thailand (1982), Lords of life, A history of the Kings of Thailand, DD Books, Bangkok 11, Thailand, tr.163
W. Vella (1957), Siam under Rama III, Locust Valley, New York, tr.96
M.L Manich Jumsai, C.B.E., M.A (1973), Popular history of Thailand, Chalermnit, Thailand, tr. 468.
W. Vella sdd, tr.96
Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam Thục Lục, t XIV, Nxb Khoa Học Xã Hội, H, tr. 43.
Khin Sok (1991), Le Cambodge entre le Siam et le Vietnam (de 1775 à 1860), Eïcole francaise d'Extrême-Orient, Paris, tr. 84.
Mai Văn Bảo (người dịch) (1978), Lịch sử nền thống trị Thái Lan, tập 1. Bản dịch ở Viện Đông Nam Á, Hà Nội (Bản dịch không ghi tên tác giả), tr.136.
Snit Smuckarn và Kennon Breazeale (1988) A Culture in Search of Survival The Phuan of Thailand and Laos, Nxb Yale Center for International and Area Studies, New Haven (USA), tr. 28.
W. Vella sdd, tr.96.
Khin Sok, sdd, tr.82.
sdd
Nguyễn Lệ Thi (sưu tầm) (1977), Thư tịch cổ Việt Nam viết về Đông Nam Á, phần Xiêm, Nxb KHXH, Hà Nội,tr.53.
Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam thực lục, t.XIII, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 347-348.
Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam thực lục, t.XIV, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 48.
Khin Sok, sdd, tr.82.
Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam thực lục, t.XIV, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 34 -35.
Snit Smuckarn và Kennon Breazeale, sdd, tr.23.
Xiêm tấn công, quấy rối vùng biên giới Việt-Lào từ tháng 12-1833 đến 5-1834
Năm tháng
Sự kiện
12 - 1833
- Xiêm xâm lấn đất Trấn Tĩnh thuộc Nghệ An, đưa thư đòi Trấn Ninh nộp lại dân Vạn Tượng còn sót. Quân Nguyễn cử Nguyễn Văn Tạo mang 300 biền binh đến dẹp loạn ở Trấn Tĩnh, cử Tống Phước Minh mang 300 quân đến Trấn Ninh.
Cuối
12 - 1833
- Quân Xiêm xâm lấn Trấn Tĩnh một cách ồ ạt, quân Nguyễn phải rút lui về động Giàng Màn, rồi chuyển về khe Nhự Ổi (có hai đồn thông với Qui Hợp và sách Trú Cẩn). Quân Xiêm -Lào tấn công sông Hiển Bôn phủ Trấn Định (sông này là chi nhánh của sông Khung (Nậm Khan), thuộc địa đầu giới huyện Cam Cát). Hai huyện Cam Cát và Cam Môn xin quân phòng ngự [ 81, tr. 403-404].
- Quang Hoá (Biên Hoà) phái 300 quân chống giữ [ 82, tr. 7-9]
Cuối 1833 
đầu 1834
- Tướng Xiêm là Phọc-Lạt-Xa-ìLinh đóng đồn ở Nùng Khai, bắt lái buôn Trấn Ninh.
Ở Giang Nam - Phu Tổng thuộc phủ Trấn Định đều có đồn binh của Xiêm. Xiêm bắt thổ tri huyện và huyện thừa tỉnh Cam Linh. Thổ dân 3 huyện Cam Cát, Cam Linh, Cam Môn đều kinh hãi tan tác!
- Cam Lộ báo tin đánh lui quân Xiêm 
- Minh Mạng ra lệnh đưa quân đến tiểu trừ quân Xiêm rồi rút về ngay [101, tr. 89] 
 1 - 1834
- Đạo quân Trấn Tĩnh,Nghệ An lấy được phủ lị. 
- Tố Định , Trấn Ninh giặc Xiêm trốn cả ,[101, tr.91] 
Các xứ Trấn Tĩnh, Lạc Biên, Trấn Ninh, Trấn Định đều đã đánh tan giặc Xiêm .
- Tăng cường giáo dục và vỗ về các thổ ty
- 5000 quân Xiêm đến đồi Công Mạc thuộc châu Mường Bổng thuộc Cam Lộ. Quân Nguyễn đánh bắt được tướng giặc : Mạn-xác-khôn-la-môn -danh-chiêu đóng vào trong củi, đề chữ "Sinh hoạch Xiêm tướng" đưa từ Quảng Bình ra Bắc, giam dăm bảy ngày rồi giết.
2 - 1834
- Quan Phiên là Oc nha Liên thượng Liên và Oc nha Yết Trách:đánh giặc Xiêm ở phủ Cần Thu, chém được 6 tên tì tướng giặc và 200 thủ cấp.
- Quân Xiêm chiếm Balan thuộc Cam Lộ. Tuần phủ Quảng trị là Nguyễn Tú liền cử Nguyễn Cửu Đức ....cùng 300 biền binh, hai voi trận đánh dẹp. Minh Mạng sai Lê Thuận Tĩnh, người đã từng đấnh dẹp quân Xiêm , đóng quân ở Nghệ An, mang quân vào Quảng Trị đánh dẹp giặc Xiêm - Cho phép thả các tù phạm , cấp khí giới, lương thực để họ tham gia ''đánh giặc, lập công". Cuối cùng Lê Thuận Tĩnh bị thất bại, Minh Mạng khiển trách.
- Có 4000 quân Xiêm kéo đến đồn Ninh Biên
3 - 1834
- Minh Mạng cử kinh lược đại sứ Nguyễn Văn Xuân và phó sứ Phạm Văn Điển đến Trấn Ninh để ổn định tình hình.
- Các đảng giặc nghe tin quan quân tiến đánh, đã đốt trại trốn đi. Và dân các man ở ven biên giới của 9 châu nhút nhát, nên đồng loã với giặc Xiêm , xâm lấn quấy nhiễu đân ngoài biên. Quân ta đến thì chạy trốn, quân ta về thì chúng trở lại.[ 101, tr. 106]
- Bố chính Nguyễn Đình Tân và án sát Vũ Đĩnh tỉnh Nghệ An tâu :'' Lũ Ấp-Ma-Hạt ở huyện Cam Lĩnh thuộc Trấn Định báo có giặc Xiêm xâm lấn các huyện Cam Cát, Cam Môn thiêu huỷ nhà dân. Bọn chúng đang dựng đồn nghiêm phòng ở Na- Nùng. Vua Minh Mạng quy định:
- Ai bắt được 1 tên giặc Xiêm được thưởng 3 lạng bạc, 1 tên giặc Xiêm là đầu mục được thưởng 10 lạng bạc, 1 tên giặc Xiêm nếu chức cao hơn sẽ được thưởng nhiều hơn.
4 -1834
- Thự phủ NguyễnTú và chưởng cơ Lê Văn Thuỵ tỉnh Quảng Trị đánh thắng quân Xiêm ở bản Bồn Xôn (1 trong 28 bản ở gần sông Khung Giang). đánh chèn 10 thuyền giặc, làm chết đuối hơn 100 tên. Bắt được 4 tù binh, chém được 3 thủ cấp, thu voi và khí giới [101, tr.109]. Tù binh đem về Nghệ An rồi chém, bêu đầu ở Trấn Ninh, Trấn Tỉnh. 
21. Khin Sok, sdd, tr.82.
22. Quốc sử quán triều Nguyễn (1968), Đại Nam thực lục, t.XX, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 8.
23. Khin Sok, sdd, tr.82.	
24. Mai Văn Bảo (người dịch), sdd, tr. 135.
25. Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam thực lục, t.XIV, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 210.
26 sdd
27. Quốc sử quán triều Nguyễn (1967), Đại Nam thực lục, t.XXI, Nxb KHXH, H, tr.8.
28. Quốc sử quán triều Nguyễn (1965), Đại Nam thực lục, t.XIII, Nxb KHXH, Hà Nội, tr. 337.
TÓM TẮT
Cuộc tấn công của Xiêm vào Hà Tiên và Châu Đốc cuối năm 1833 đầu năm 1834 là một biểu hiện cụ thể của chính sách bành trướng mạnh mẽ của Xiêm dưới thời Rama III. Cuộc tấn công diễn ra trong mối quan hệ phức tạp giữa Xiêm và Việt Nam, nhất là sau khi Lào bị Xiêm sát nhập thành một tỉnh (1831). Mặc dù Xiêm đã sử dụng một lực lượng quân sự hùng hậu nhưng cuối cùng đã thất bại. Từ đó bắt đầu một giai đoạn xung đột căng thẳng trong quan hệ Xiêm - Việt. 
THE ATTACK OF SIAM UPON HA TIEN AND CHAU DOC AT THE END OF 1833 AND EARLY IN 1834
Dang Van Chuong
College of Pedagogy, Hue University
SUMMARY
The attack of Siam upon Ha Tien and Chau Doc at the end of 1833 and early in 1834 expressed Siam's policy of strong expansionism under King Rama III. The attack happened in the senario that relationship between Siam and VietNam was complex, especially after Siam annexed Lao into their province (1831). Although Siam mobilized large armed forces in order to attack HaTien, finally it failed. As a result, the relationship Siam - VietNam then became fully strained conflict.