Những đóng góp của logic học phương Đông thời kỳ Cổ – Trung đại

 Nh÷ng ®ãng gãp cña logic häc ph−¬ng ®«ng 
thêi kú cæ – trung ®¹i 
Vâ v¨n Th¾ng(*) 
Logic häc ra ®êi rÊt sím, vµo thêi kú cæ ®¹i vµ ph¸t triÓn g¾n liÒn víi 
triÕt häc vµ to¸n häc trong suèt qu¸ tr×nh lÞch sö cña nh©n lo¹i. Nã 
b¾t nguån tõ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu trong ®êi sèng con ng−êi nh−: 
c¸ch t− duy, chøng minh, b¸c bá, nghiªn cøu khoa häc, tranh luËn 
khoa häc,... Cã thÓ nãi, Logic häc xuÊt hiÖn ë c¶ ph−¬ng §«ng lÉn 
ph−¬ng T©y tõ thêi kú cæ ®¹i. ThÕ nh−ng, khi ®Ò cËp ®Õn lÞch sö Logic 
häc, ng−êi ta Ýt hoÆc kh«ng nãi ®Õn sù ph¸t triÓn cña nã ë ph−¬ng 
§«ng. Trong bµi viÕt nµy, t¸c gi¶ b−íc ®Çu t×m hiÓu nh÷ng ®ãng gãp 
cña Logic häc ph−¬ng §«ng thêi kú cæ ®¹i, trung ®¹i. §ã lµ thuyÕt 
biÖn luËn 5 ®o¹n, cßn gäi lµ ngò ®o¹n luËn (luËn ®Ò, nguyªn nh©n, vÝ 
dô, suy ®o¸n, kÕt luËn); ®ãng gãp cña MÆc Tö vµ ph¸i BiÖt MÆc vÒ lý 
thuyÕt tam biÓu ph¸p, x©y dùng kh¸i niÖm logic, chøng minh, b¸c bá; 
®ãng gãp cña HuÖ Tö vµ C«ng T«n Long vÒ logic ®a trÞ, logic h×nh 
th¸i, logic mê,... víi viÖc ®−a ra nh÷ng nghÞch luËn næi tiÕng; ®ãng 
gãp cña nhµ ngôy biÖn næi tiÕng Trang Tö chñ yÕu dùa vµo logic 
kh«ng cïng lo¹i; ®ãng gãp cña Tu©n Tö vÒ logic h×nh thøc, vÒ quan 
hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c toµn bé vµ c¸i c¸ biÖt, v.v... 
hóng ta biÕt r»ng, tuy LuËn lý häc 
ph−¬ng §«ng kh«ng ®−îc quan 
niÖm mét c¸ch thuÇn tóy nh− ë ph−¬ng 
T©y(*), nh−ng Nh©n minh häc (m«n häc 
cña PhËt gi¸o, ph−¬ng T©y th−êng gäi lµ 
Logic häc hay LuËn lý häc) xuÊt hiÖn 
vµo kho¶ng thÕ kû VII, VI tr.CN, còng 
lµ m«n häc vÒ viÖc x¸c ®Þnh râ nguyªn 
nh©n cña sù vËt, hiÖn t−îng b»ng nhËn 
thøc ®óng ®¾n vµ lËp luËn chÆt chÏ. 
Tr−êng ph¸i triÕt häc Nyµya-Vai’sesika 
cña Ên §é cæ ®¹i ®· khëi x−íng Nh©n 
minh häc vµ hä ®· cã nh÷ng ®ãng gãp 
quan träng cho sù ph¸t triÓn Logic häc. 
(*)
 Logic häc, theo quan ®iÓm ph−¬ng T©y, lµ 
khoa häc nghiªn cøu vÒ c¸c h×nh thøc vµ quy luËt 
cña t− duy nh»m ®¹t tíi ch©n lý kh¸ch quan. 
Ph¸i nµy quan t©m nhiÒu ®Õn logic vµ 
thuËt ngôy biÖn. Hä ®−a ra thuyÕt biÖn 
luËn gåm 5 ®o¹n, cßn gäi lµ ngò ®o¹n 
luËn. ThuyÕt nµy gåm: 
1) LuËn ®Ò – Pratijn·; 
2) Nguyªn nh©n – Heta; 
3) VÝ dô – Udµharana; 
4) Suy ®o¸n – Upanaya; 
5) KÕt luËn – Nigamana. 
Ch¼ng h¹n, ph¸i Nyµya-Vai’sesika 
®−a ra vÝ dô næi tiÕng vÒ quan s¸t vµ 
suy luËn:(*) 
1) §åi cã löa ch¸y. 
(*)
 TS., Phã HiÖu tr−ëng tr−êng §¹i häc An Giang. 
C 
HiÖn ®¹i hãa x· héi... 39 
2) Do ®åi bèc khái. 
3) Mµ nh÷ng g× bèc khãi ®Òu cã löa 
ch¸y, vÝ dô nh− bÕp lß. 
4) §åi ®· bèc khãi th× kh«ng thÓ 
kh«ng cã löa ch¸y. 
5) VËy, ®åi cã löa ch¸y. 
Ta thÊy, h×nh thøc ngò ®o¹n luËn 
nµy gÇn gièng tam ®o¹n luËn cña 
Aristote: 
1) TÊt c¶ nh÷ng g× bèc khãi ®Òu cã 
löa ch¸y. 
2) §åi bèc khãi. 
3) Do ®ã, ®åi cã löa ch¸y. 
Cã thÓ nãi, Nh©n minh häc PhËt 
gi¸o ph¸t triÓn m¹nh vµo cuèi thêi kú cæ 
®¹i vµ gi÷a thêi kú trung cæ. ë Trung 
Hoa, thêi kú nµy còng xuÊt hiÖn nhiÒu 
triÕt gia mµ t− duy logic cña hä ®· ®¹t 
tr×nh ®é kh¸ s¾c s¶o. 
MÆc Tö – tøc MÆc Khanh hoÆc MÆc 
§Þch (kho¶ng 480-420 tr.CN) vµ ph¸i 
BiÖt MÆc ®· ®Ò cËp nhiÒu vÊn ®Ò thuéc 
Logic häc: tam biÓu ph¸p; x©y dùng 
kh¸i niÖm lo¹i vµ kh¸i niÖm logic theo 
lo¹i. §Æc biÖt, «ng cã nh÷ng lËp luËn s¾c 
s¶o trong b¸c bá vµ chøng minh. MÆc Tö 
cho r»ng: “Nãi ¾t ph¶i dùng ra mÉu. Nãi 
mµ kh«ng cã mÉu, th× nh− kÎ ®øng trªn 
bµn xoay mµ x¸c ®Þnh sím tèi, ph¶i tr¸i, 
lîi h¹i kh¸c nhau kh«ng thÓ biÕt râ. 
Nªn lÊy nãi ¾t cã ba biÓu. Ba biÓu lµ 
g×?... Cã c¸i gèc, cã c¸i ®Ó b¾t ®Çu, cã c¸i 
®Ó dïng”. 
“Gèc ë ®©u? Gèc tr−íc nhÊt lµ ë viÖc 
cña th¸nh v−¬ng thêi cæ. 
B¾t ®Çu tõ ®©u? Chç b¾t ®Çu sau 
cïng lµ xÐt sù thËt tr−íc tai m¾t tr¨m hä. 
Dïng vµo chç nµo? Ph¸t ra chç viÖc 
h×nh chÝnh, nh¾m vµo c¸i cã lîi cho 
tr¨m hä. 
Nh− thÕ gäi lµ lêi nãi cã ba biÓu” (1, 
tr.120). 
Theo MÆc Tö, biÓu thø nhÊt phôc 
tïng biÓu thø hai vµ biÓu thø ba; hai 
biÓu sau quy ®Þnh biÓu thø nhÊt. Râ 
rµng, tam biÓu ph¸p cña MÆc Tö kh«ng 
chØ thÓ hiÖn h×nh thøc cña t− duy mµ 
cßn thÓ hiÖn tÝnh biÖn chøng cña t− duy. 
Trong suy luËn, MÆc Tö lÊy nguyªn 
lý cïng lo¹i lµm c¬ së vµ ®ã lµ ph−¬ng 
thøc ®Ó lµm râ häc thuyÕt vÒ ph¸p. Häc 
thuyÕt vÒ ph¸p quan träng nh− häc 
thuyÕt nh©n-qu¶ vµ chóng cã quan hÖ 
chÆt chÏ víi nhau. Trong suy luËn, ph¸p 
chÝnh lµ chñng hoÆc lo¹i mµ chñ tõ 
thuéc vµo. ¤ng cho r»ng, suy luËn diÔn 
dÞch ch¼ng qua lµ suy luËn m−în nh÷ng 
tõ theo tr×nh tù phï hîp víi tuÇn tù gäi 
tªn ®Ó tiÕn hµnh. MÆc Tö cho r»ng, 
“Phµm tõ lÊy lo¹i mµ dïng. LËp tõ mµ 
kh«ng lµm râ vÒ lo¹i, ¾t sÏ khã kh¨n” 
(MÆc Tö, §¹i thñ) (1, tr.155). 
Trong lËp luËn, b¸c bá, chøng minh, 
MÆc Tö còng cã nh÷ng lËp luËn rÊt s¾c 
s¶o vµ tinh tÕ. ThËt vËy, thêi cæ ®¹i ë 
Trung Hoa, «ng ph¶n b¸c l¹i c¸c nhµ 
ngôy biÖn ®· ®−a ra nh÷ng mÖnh ®Ò: 
“C·i kh«ng th¾ng”, “Nãi toµn sai”, “Häc 
v« Ých”, “Kh«ng phª ph¸n”,... Ch¼ng h¹n, 
MÆc Tö ph¶n b¸c l¹i mÖnh ®Ò “C·i 
kh«ng th¾ng”: “Thö hái: ThuyÕt c·i 
kh«ng th¾ng cña c¸c «ng lµ ®óng hay lµ 
kh«ng ®óng ®©y? NÕu c¸ch nãi cña c¸c 
«ng ®óng, th× tøc lµ c¸c «ng ®· c·i th¾ng 
råi. NÕu c¸ch nãi cña c¸c «ng lµ kh«ng 
®óng, th× tøc lµ c¸c «ng ®· c·i mµ thua, 
vµ ng−êi kh¸c c·i th¾ng. VËy th× sao l¹i 
nãi c·i kh«ng th¾ng ®−îc?” (2, tr.18-19). 
NghÜa lµ, theo MÆc Tö, trong tranh c·i, 
lu«n cã ng−êi th¾ng, kÎ thua, v× thÕ 
kh«ng thÓ cã lý thuyÕt, mÖnh ®Ò “C·i 
kh«ng th¾ng”. 
 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2009 40 
Sau MÆc Tö ph¶i kÓ ®Õn HuÖ Thi 
(370-310 tr.CN) vµ C«ng T«n Long 
(320-255) tr.CN). C¸c «ng cã c«ng chØ ra 
nh÷ng khuynh h−íng cña Logic häc 
h×nh thøc kh«ng thuÇn tóy (logic ®a trÞ, 
logic h×nh th¸i, logic mê...). Thêi gian 
nµy, C«ng T«n Long ®· cã nhiÒu nghÞch 
luËn næi tiÕng. Cã thÓ nªu 21 nghÞch 
luËn cña C«ng T«n Long: 
1) Trøng cã l«ng; 
2) Gµ cã ba ch©n; 
3) SÝnh (kinh ®« n−íc Së) cã thiªn 
h¹; 
4) Chã cã thÓ lµ dª; 
5) Ngùa cã trøng; 
6) Õch cã ®u«i; 
7) Löa kh«ng nãng; 
8) Nói cã miÖng (S¬n xuÊt khÈu; Hå 
ThÝch gäi S¬n h÷u khÈu); 
9) B¸nh xe kh«ng ch¹m ®Êt; 
10) M¾t kh«ng nh×n thÊy; 
11) ChØ kh«ng tíi, tíi kh«ng hÕt; 
12) Rïa dµi h¬n r¾n; 
13) C¸i cñ kh«ng vu«ng, c¸i quy 
kh«ng thÓ lÊy ®Ó vÏ h×nh trßn; 
14) C¸i lç méng kh«ng bao giê khÝt 
víi lç méng; 
15) Bãng con chim bay ch−a tõng 
®éng ®Ëy; 
16) Mòi tªn s¾t kh«ng ®i mau, 
nh−ng cã lóc kh«ng ®i mµ còng kh«ng 
dõng; 
17) Chã kh«ng ph¶i lµ chã; 
18) Ngùa vµng bß ®en lµ ba con; 
19) Chã ®en mµu tr¾ng; 
20) Ngùa con må c«i ch−a tõng cã 
mÑ; 
21) C¸i dïi mét th−íc, mçi ngµy 
chÆt mét nöa, mu«n ®êi kh«ng chÆt hÕt. 
Chóng ta cã thÓ dÔ dµng nhËn ra 
mét sè nghÞch lý kÓ trªn gièng nghÞch lý 
næi tiÕng cña ZÐnon, mét nhµ ngôy biÖn 
næi tiÕng Hy L¹p cæ ®¹i. 
Ngoµi ra, C«ng T«n Long cßn ®−a ra 
nghÞch luËn næi tiÕng kh¸c “B¹ch 
m· phi m·”. NghÞch luËn nµy thÓ hiÖn 
tr×nh ®é t− duy biÖn chøng s©u s¾c vÒ 
kh¸i niÖm cô thÓ vµ kh¸i niÖm trõu 
t−îng, vÒ sù vËt vµ thuéc tÝnh cña nã, vÒ 
néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm, 
gi÷a danh vµ thùc,... 
Qua c¸c nghÞch luËn ta thÊy, C«ng 
T«n Long ®· nhËn thøc ®−îc tÝnh v« 
h¹n vµ chia c¾t cña kh«ng gian vµ thêi 
gian, tÝnh liªn tôc vµ gi¸n ®o¹n cña vËn 
®éng vËt chÊt,... 
Cïng thêi víi C«ng T«n Long lµ 
Trang Chu (369-286 tr.CN). ¤ng ®−îc 
mÖnh danh lµ nhµ ngôy biÖn næi tiÕng 
thêi ChiÕn quèc. LËp luËn cña «ng chñ 
yÕu dùa vµo logic kh«ng cïng lo¹i. Sau 
®©y lµ c©u chuyÖn Trang Tö vµ HuÖ Tö 
(tøc HuÖ Thi, lµ b¹n th©n cña Trang Tö) 
tranh luËn t¹i Hµo Thñy n¨m s−a. Mét 
h«m, Trang Tö vµ HuÖ Tö vui ch©n 
b−íc lªn c¸i cÇu b¾c qua ngßi n−íc (b¶o 
vÖ thµnh). Trang Tö nh×n thÊy ®µn c¸ 
d−íi n−íc, xóc c¶m nãi: “Nh÷ng con c¸ 
nµy tù do tung t¨ng b¬i léi, ®ã lµ niÒm 
vui cña c¸!” HuÖ Tö kh«ng cho lµ ®óng, 
bÌn nãi: “Anh kh«ng ph¶i lµ c¸ lµm sao 
anh biÕt ®−îc niÒm vui cña c¸?”. Trang 
Tö ®¸p: “Anh kh«ng ph¶i lµ t«i, anh lµm 
sao biÕt ®−îc t«i kh«ng biÕt niÒm vui 
cña c¸?” HuÖ Tö nãi: “T«i kh«ng ph¶i lµ 
anh, ®−¬ng nhiªn lµ kh«ng biÕt anh. 
Nh−ng anh còng kh«ng ph¶i lµ c¸, cho 
nªn anh còng kh«ng biÕt ®−îc niÒm vui 
cña c¸. Lý lÏ lµ ë chç ®ã”. Trang Tö 
kh«ng tr¶ lêi ®−îc, bÌn nãi: “H·y trë l¹i 
vÊn ®Ò ban ®Çu ®i. Anh b¶o “An tri ng− 
chi l¹c”, tøc lµ nãi, ë chç nµo mµ biÕt 
HiÖn ®¹i hãa x· héi... 41 
niÒm vui cña c¸. Anh thõa biÕt lµ t«i ë 
trªn cÇu cña con ngßi cßn hái vÆn t«i. 
VËy th× t«i nãi cho anh hay: T«i ë trªn 
c¸i cÇu cña con ngßi mµ biÕt!”. ë ®©y, ta 
thÊy, Trang Tö ®· ngôy biÖn b»ng c¸ch 
“mäc ra cµnh kh¸c” lµ lÊy ch÷ “an” võa 
cã nghÜa lµ “lµm sao” võa cã nghÜa lµ “ë 
chç nµo” ®Ó ®èi ®¸p víi HuÖ Tö. 
Cã thÓ nãi r»ng, thêi kú Trung Hoa 
cæ – trung ®¹i, lËp luËn ph¶n b¸c, ngôy 
biÖn rÊt phong phó, trong ®ã cã nh÷ng 
ngôy biÖn ®¹t ®Õn tr×nh ®é t− duy rÊt 
tinh tÕ vµ s¾c s¶o mµ muèn chØ ra 
nh÷ng sai lÇm cña nã kh«ng ph¶i lµ ®¬n 
gi¶n. TriÖu TruyÒn §èng, mét häc gi¶ 
Trung Hoa ®−¬ng ®¹i, cho r»ng, cã 120 
c¸ch ngôy biÖn. Tuy ngôy biÖn ®−îc 
xem lµ “c¸i b−íu” mäc ra trªn c¬ thÓ 
ng«n ng÷, lµ mét thø “qu¶ ®éc” kÕt 
thµnh tõ c¸i c©y biÖn luËn nh−ng nã cho 
thÊy kh¶ n¨ng ph¸t triÓn t− duy con 
ng−êi ë mét møc ®é cao. Thùc tÕ cho 
thÊy, nh÷ng ng−êi ngôy biÖn giái ®Òu lµ 
nh÷ng ng−êi cã t− duy logic giái. ë gãc 
®é nµo ®ã, ngôy biÖn cã cèng hiÕn cÇn 
thiÕt cho sù ph¸t triÓn Logic häc. Vµ 
ngôy biÖn cña c¸c t¸c gi¶ Trung Hoa cæ 
– trung ®¹i râ rµng lµ cã cèng hiÕn ®¸ng 
ghi nhËn vÒ nhËn thøc cña con ng−êi. 
Sau C«ng T«n Long ph¶i kÓ ®Õn 
Tu©n Tö – tøc Tu©n Khanh, hay Tu©n 
Huèng (298-238 tr.CN), mét nhµ triÕt 
häc duy vËt kiÖt xuÊt ë Trung Hoa thêi 
kú cæ ®¹i. ¤ng ®−a ra nhiÒu luËn ®iÓm 
cã gi¸ trÞ vÒ khoa häc logic h×nh thøc. 
Ch¼ng h¹n, «ng cho r»ng, kh¸i niÖm 
chung – “céng danh” – lµ rót ra tõ 
nh÷ng vËt thÓ kh¸c nhau råi trõu t−îng 
hãa ®i. Tu©n Tö còng cã nh÷ng kÕt luËn 
®óng ®¾n vÒ quan hÖ biÖn chøng gi÷a 
c¸i toµn bé vµ c¸i c¸ biÖt – “®¹i céng 
danh” vµ “biÖt danh”. §Æc biÖt, «ng cho 
r»ng, thùc t¹i kh¸ch quan lµ tÝnh thø 
nhÊt, kh¸i niÖm – “danh”, lêi nãi – “tõ”, 
biÖn thuyÕt,... lµ tÝnh thø hai. Tu©n Tö 
nãi, “Gäi tªn ®Ó nãi tíi sù thùc, lµ t¸c 
dông cña tªn gäi” (Tu©n Tö: ChÝnh 
danh). Tõ ®©y, Tu©n Tö cã quan niÖm 
®óng ®¾n vÒ quan hÖ biÖn chøng gi÷a 
“danh” vµ “thùc”: “thùc” tån t¹i kh¸ch 
quan, cã tr−íc lµ tÝnh thø nhÊt; “danh” 
ph¶n ¸nh “thùc”, tõ “thùc” mµ ra, phôc 
vô cho “thùc”, lµ tÝnh thø hai. §iÒu nµy 
kh¸c víi logic cña Khæng Tö, bëi Khæng 
Tö cho r»ng, “danh” lµ c¸i b¾t nguån tõ 
c¸i t−îng tiªn nghiÖm, th¸nh nh©n thêi cæ 
dïng lo¹i quyÒn lùc lËp ph¸p chÕ t¹o c¸i 
t−îng tiªn nghiÖm Êy thµnh danh, mµ 
“chÝnh danh” lµ lµm cho sù vËt phï hîp 
víi hµm nghÜa mµ danh Êy ph¶i cã; 
“danh” cã thÓ lµm cho “thùc” thay ®æi. 
Trong khi ®ã, C«ng T«n Long l¹i cùc ®oan 
cho r»ng, “danh” vµ “thùc” cã thÓ tån ®¹i 
®éc lËp nhau. Do vËy, Tu©n Tö kh¶o s¸t 
ba vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chÝnh danh: 
1) V× sao ph¶i cã danh; 
2) V× sao danh cã chç dÞ ®ång; 
3) Nguyªn t¾c c¬ b¶n ®Ó ®Æt ra tªn 
gäi lµ g×. 
Cã thÓ nãi, ®©y lµ ba vÊn ®Ò tinh tóy 
trong logic cña Tu©n Tö. ¤ng ®· dùa 
trªn lý luËn cña ba vÊn ®Ò nµy ®Ó ph¸t 
triÓn kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, ®ång thêi 
phª ph¸n nh÷ng ngôy biÖn hay nh÷ng 
quan niÖm kh«ng ®óng kh¸c. Ch¼ng 
h¹n, ngôy biÖn “Ngùa tr¾ng kh«ng ph¶i 
lµ ngùa” cña C«ng T«n Long hay quan 
niÖm “Danh cã thÓ lµm lo¹n thùc” cña 
Khæng Tö,... Quan niÖm vÒ “danh” vµ 
“thùc” cã tÝnh chÊt râ rµng, chÝnh x¸c 
ph¶i kÓ ®Õn cèng hiÕn cña Do·n V¨n Tö, 
thuéc ph¸i logic ph¸p trÞ, khi cho r»ng, 
“Danh lµ gäi tªn c¸i h×nh. H×nh lµ øng 
víi danh” (3, tr.351). 
Trong khi ®ã, cuèi thêi kú cæ ®¹i vµ 
gi÷a thêi kú trung cæ, Nh©n minh häc 
PhËt gi¸o ph¸t triÓn m¹nh vµ ®¹t ®−îc 
 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 3.2009 42 
nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. §iÓn h×nh cã 
thÓ kÓ ®Õn mét trong nh÷ng thµnh tùu 
®ã lµ bé kinh ®iÓn Nh©n minh nhËp 
chÝnh lý luËn (Nyµya Dvarataraka 
Sµtra) cña Sancaravasmin vµ ChÝnh lý 
nhÊt trÝch luËn (Nyµya Bindu) cña 
Dharmakirti. Trong hai bé s¸ch nµy, 
ng−êi ta cho r»ng, tam chi t¸c ph¸p cña 
Nh©n minh häc kh¸c víi tam ®o¹n luËn 
cña Aristote vµ gièng nh− luËn chøng 
trong Logic häc h×nh thøc. Ch¼ng h¹n, 
®èi chiÕu tam chi t¸c ph¸p cña Nh©n 
minh häc víi tam ®o¹n luËn cña 
Aristote: 
Tam ®o¹n luËn næi tiÕng cña 
Aristote: 
1) §¹i tiÒn ®Ò: Mäi ng−êi ®Òu ph¶i 
chÕt; 
2) TiÓu tiÒn ®Ò: Socrate lµ ng−êi; 
3) VËy, Socrate ph¶i chÕt. 
Nã kh¸c víi tam chi t¸c ph¸p cña 
Nh©n minh häc: 
1) T«n: Ng−êi th× ph¶i chÕt; 
2) Nh©n: V× ng−êi lµ sinh vËt; 
3) Dô: Nh− Socrate. 
Nh−ng nã gièng víi luËn chøng 
trong logic h×nh thøc: 
1) LuËn ®Ò: Ng−êi th× ph¶i chÕt; 
2) LuËn cø: Phµm lµ sinh vËt th× lµ 
®Òu ph¶i chÕt; 
3) LuËn thuyÕt: Phµm lµ sinh vËt 
th× ph¶i chÕt, con ng−êi lµ sinh vËt, vËy 
con ng−êi ph¶i chÕt, Socrate ®· chÕt. 
Nghiªn cøu Logic häc ph−¬ng §«ng 
cæ – trung ®¹i, ®Õn nay, ta thÊy ch−a cã 
mét häc gi¶ hay triÕt gia nµo cã riªng 
t¸c phÈm vÒ khoa häc ®ã. §iÒu nµy kh¸c 
víi ph−¬ng T©y ë chç, ë ph−¬ng T©y cã 
nh÷ng t¸c phÈm chuyªn vÒ logic mµ bé 
Organon, mét t¸c phÈm næi tiÕng cña 
Aristote, lµ mét vÝ dô. Cã lÏ v× lý do Êy 
mµ c¸c s¸ch, b¸o trong vµ ngoµi n−íc Ýt 
hoÆc kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù ph¸t triÓn cña 
Logic häc ph−¬ng §«ng. ThiÕt nghÜ ®ã 
còng lµ ®iÒu kh¸ch quan. Tuy vËy, nÕu 
chóng ta nghiªn cøu trong tõng t¸c 
phÈm cña c¸c triÕt gia hoÆc c¸c tr−êng 
ph¸i triÕt häc ë ph−¬ng §«ng cæ – trung 
®¹i, ®Æc biÖt qua rÊt nhiÒu mÈu chuyÖn 
®èi tho¹i trÝ tuÖ cña nh÷ng bé ãc uyªn 
b¸c kh«ng kÐm bÊt kú mét triÕt gia hay 
nhµ logic nµo ë ph−¬ng T©y. 
Tµi liÖu tham kh¶o 
1. Hå ThÝch. LÞch sö Logic häc thêi tiªn 
TÇn. Cao Tù Thanh dÞch. Tp. Hå ChÝ 
Minh: Tp. Hå ChÝ Minh, 2004. 
2. TriÖu TruyÒn §èng. Ph−¬ng ph¸p 
biÖn luËn – thuËt hïng biÖn. Tp. Hå 
ChÝ Minh: Gi¸o dôc Tp. Hå ChÝ Minh, 
1999. 
3. Hå ThÝch. Trung Quèc triÕt häc sö 
®¹i c−¬ng, quyÓn th−îng. H.: V¨n 
hãa th«ng tin, 2004.