Tống Sơn quận chúa Nguyễn Thị Ngọc vạn qua sắc phong, lăng mộ và tín ngưỡng thờ phụng ở Huế

54 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
TOÁNG SÔN QUAÄN CHUÙA NGUYEÃN THÒ NGOÏC VAÏN 
QUA SAÉC PHONG, LAÊNG MOÄ VAØ TÍN NGÖÔÕNG 
THÔØ PHUÏNG ÔÛ HUEÁ
 Voõ Vinh Quang* 
 Nguyeãn Ñình Ñính**
1. Coâng nöõ Ngoïc Vaïn trong quan ñieåm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu 
Coâng nöõ Ngoïc Vaïn - vò thöù nöõ cuûa Saõi vöông Nguyeãn Phuùc Nguyeân - tröôùc 
nay ñöôïc giôùi nghieân cöùu khaúng ñònh laø Hoaøng haäu Somdach Prea Peaccayo 
dey Preavoreac cuûa Quoác vöông Chey Chettha II (ôû ngoâi: 1618-1628) nöôùc Chaân 
Laïp. Söï khaúng ñònh aáy coù leõ baét nguoàn töø nhìn nhaän cuûa söû gia Phan Khoang 
trong Vieät söû xöù Ñaøng Trong (1969), oâng cho raèng: “... chuùa Hy Toâng coù 4 ngöôøi 
con gaùi, hai naøng Ngoïc Lieân, Ngoïc Ñaõnh [töùc Ngoïc Ñónh] thì coù cheùp roõ söï tích 
choàng con, coøn hai naøng Ngoïc Vaïn, Ngoïc Khoa thì cheùp “khuyeát truyeän”, nghóa 
laø khoâng roõ tieåu truyeän, töùc laø khoâng bieát choàng con theá naøo. Vaäy ngöôøi gaû cho 
vua Chey Chetta II phaûi laø Ngoïc Vaïn hoaëc Ngoïc Khoa”.(1) Tieáp ñoù, naêm 1973, ôû 
saùch Bieân Hoøa söû löôïc toaøn bieân, taäp 2, muïc “Anh thô, Lieät nöõ”, taùc giaû Löông 
Vaên Löïu xaùc quyeát raèng “Coâng chuùa Ngoïc Vaïn (Hoaøng haäu Thuûy-Chaân-laïp) môû 
ñöôøng Nam tieán ñeán ñaát Ñoàng Nai”.(2) OÂng ñaõ daønh 6 trang saùch (töø trang 89 
ñeán trang 95) ñeå chöùng minh veà coâng lao “moâi giôùi môû ñöôøng” cuûa coâng nöông 
Ngoïc Vaïn ñoái vôùi tieán trình Nam tieán cuûa chuùa Nguyeãn: “Rieâng ñoái vôùi Ngoïc 
Vaïn coâng chuùa, ñaõ laøm moâi giôùi môû ñöôøng cho caû moät Vieät toäc Nam tieán vaø 
khai khaån mieàn Ñoâng phoá hoang vu, nhôø ñoù ñeán nay tænh nhaø ñöôïc trôû thaønh 
Ñoâng ñoâ Nam Vieät...”.(3) 
Naêm 1995, Ban Trò söï Nguyeãn Phuùc toäc thöïc hieän boä tö lieäu toâng phaû 
raát quan troïng: Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, taïi muïc “ñöùc Thaàn Toâng Hieáu 
Chieâu Hoaøng Ñeá, huùy Nguyeãn Phuùc Lan (1601-1648) Thöôïng vöông (chuùa 
Thöôïng)” khi noùi veà anh chò em cuûa chuùa Thöôïng ñaõ vieát: “Nguyeãn Phuùc Ngoïc 
Vaïn 阮福玉萬 (Hoaøng haäu Chaân Laïp): baø huùy laø Nguyeãn Phuùc Ngoïc Vaïn, con 
gaùi thöù hai cuûa ñöùc Hy Toâng. Cuøng meï vôùi Hoaøng tröôûng töû Nguyeãn Phuùc 
Kyø. Tieåu söû khoâng roõ. Naêm Canh Thaân (1620) baø ñöôïc ñöùc Hy Toâng gaû cho 
vua Chaân Laïp laø Chey Chetta II. Veà sau, neå tình baø, vua Chaân Laïp ñaõ cho 
ngöôøi Vieät laäp moät dinh ñieàn taïi Moâ Xoaøi (Baø Ròa ngaøy nay)”.(4) Beân caïnh ñoù, 
coù raát nhieàu baøi baùo, taïp chí lieân quan töø tröôùc ñeán nay khi nhaéc ñeán Hoaøng 
haäu ngöôøi Vieät cuûa nöôùc Chaân Laïp ñöông thôøi ñeàu khaúng ñònh ñaáy laø Nguyeãn 
Phuùc Ngoïc Vaïn? Thaäm chí, nhaø vaên Ngoâ Vieát Troïng ôû haûi ngoaïi cuõng ñaõ 
cho xuaát baûn moät cuoán saùch mang teân Coâng nöõ Ngoïc Vaïn theo theå loaïi tieåu 
thuyeát lòch söû.
* Phaân vieän Vaên hoùa Ngheä thuaät Quoác gia Vieät Nam taïi Hueá.
** Ñaøi Phaùt thanh vaø Truyeàn hình Thöøa Thieân Hueá (TRT).
55Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Haún vò Hoaøng haäu ngöôøi Vieät cuûa Quoác vöông Chey Chetta II nöôùc Chaân 
Laïp coù vò trí, vai troø khoâng nhoû ñoái vôùi quaù trình Nam tieán, thieát ñaët daáu aán 
cuûa ngöôøi Vieät leân ñaát Nam Boä töø theá kyû XVII ñeán nay. Tuy vaäy, vò Hoaøng haäu 
ñoù coù ñuùng laø coâng nöõ Ngoïc Vaïn(5) hay khoâng? Neáu baø ñuùng laø Ngoïc Vaïn, thì 
taïi sao vôùi coâng lao to lôùn ñoù maø töø söû saùch, thö tòch, ñòa chí cuûa quoác gia noùi 
chung, vaø ôû vuøng ñaát Nam Boä noùi rieâng (nhö Gia Ñònh thaønh thoâng chí, Hoaøng 
Vieät nhaát thoáng dö ñòa chí, Ñaïi Nam thöïc luïc, Ñaïi Nam lieät truyeän, Ñaïi Nam 
nhaát thoáng chí...) cho ñeán tín ngöôõng thôø phuïng, phong tuïc taäp quaùn... cuûa cö 
daân ñòa phöông laïi hieám khi nhaéc ñeán teân baø? 
Vöøa qua, trong quaù trình ñieàn daõ laøng xaõ ôû Thöøa Thieân Hueá, chuùng toâi 
tình côø phaùt hieän moät soá tö lieäu saéc phong, taåm moä, baøi vò vaø tín ngöôõng thôø 
cuùng Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn do daân chuùng hai laøng Daõ Leâ 
Chaùnh (xaõ Thuûy Vaân, thò xaõ Höông Thuûy) vaø Daõ Leâ Thöôïng (xaõ Thuûy Phöông, 
thò xaõ Höông Thuûy) baûo löu, gìn giöõ vaø teá leã thöôøng nieân. ÔÛ baøi vieát naøy, chuùng 
toâi xin cung caáp caùc tö lieäu lieân quan ñeán nhaân vaät treân.
 2. Khaûo saùt veà saéc phong vaø tín ngöôõng thôø phuïng Toáng Sôn 
quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn
2.1. Veà saéc phong
Trong toång soá 28 saéc phong hieän ñöôïc löu giöõ taïi laøng Daõ Leâ Thöôïng thì coù 
2 saéc phong cho Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn: 1 saéc phong rieâng 
cho baø vaøo ngaøy 18 thaùng 3 naêm Khaûi Ñònh thöù 2 (1917), saéc phong coøn laïi laø saéc 
phoái phong vaøo ngaøy 25 thaùng 7 naêm Khaûi Ñònh thöù 9 (1924) goàm nhieàu vò thaàn 
linh öùng nhö Thieân Y A Na Dieãn Ngoïc Phi thöôïng ñaúng thaàn, Kim Ñöùc trung 
ñaúng thaàn, Moäc Ñöùc trung ñaúng thaàn, Thuûy Ñöùc trung ñaúng thaàn, Hoûa Ñöùc trung 
ñaúng thaàn, Thoå Ñöùc trung ñaúng thaàn, Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc 
Vaïn. Hai saéc phong naøy vaãn coøn nguyeân veïn, coù chieàu daøi 125cm, chieàu roäng laø 
50cm, theå hieän treân giaáy long ñaèng ñaëc tröng phoå bieán cuûa thôøi Khaûi Ñònh. Döôùi 
ñaây, xin coâng boá nguyeân taùc, phieân aâm vaø dòch nghóa hai vaên baûn saéc phong aáy.
- Saéc phong ngaøy 18 thaùng 3 naêm Khaûi Ñònh thöù 2 (1917):
Nguyeân vaên:
敕承天府香水縣 野犁上社奉事宋山郡主阮氏玉萬貴娘尊神護國庇民稔著靈應。肆今
丕承耿命緬念神庥，著封為貞婉翊保中興尊神，準其奉事。庶幾神其相佑保我黎民。欽哉
啟定貳年參月拾捌日[硃印: 敕命之寶] 
AÛnh 1: 
Saéc phong 
Toáng Sôn 
quaän chuùa 
Nguyeãn Thò 
Ngoïc Vaïn 
naêm Khaûi Ñònh 
thöù 2.
56 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Phieân aâm: 
Saéc Thöøa Thieân phuû Höông Thuûy huyeän Daõ Leâ Thöôïng xaõ phuïng söï Toáng 
Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn quyù nöông toân thaàn hoä quoác tyù daân naãm 
tröù linh öùng. Töù kim phi thöøa Caûnh meänh, mieán nieäm thaàn höu, tröù phong vi 
Trinh Uyeån Döïc Baûo Trung Höng toân thaàn, chuaån kyø phuïng söï. Thöù cô thaàn 
kyø töông höïu baûo ngaõ leâ daân. Khaâm tai!
Khaûi Ñònh nhò nieân tam nguyeät thaäp baùt nhaät [Chu aán: saéc meänh chi baûo]
Dòch nghóa: 
Saéc cho xaõ Daõ Leâ Thöôïng, huyeän Höông Thuûy, phuû Thöøa Thieân thôø 
phuïng Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn quyù nöông toân thaàn phoø 
nöôùc giuùp daân linh öùng roõ reät. Beøn nay, caû vaâng Meänh Saùng, nghó saâu ñeán 
coâng ñöùc cuûa thaàn, neân phong laø Trinh Uyeån Döïc Baûo Trung Höng toân thaàn, 
chuaån cho thôø phuïng. Ngoõ haàu thaàn haõy ban ôn giuùp ñôõ baûo veä daân ñen cuûa 
ta. Khaâm tai!
Ngaøy 18 thaùng 3 naêm Khaûi Ñònh thöù 2 (1917) [AÁn son: saéc meänh chi baûo]
- Saéc phong ngaøy 25 thaùng 7 naêm Khaûi Ñònh 9 (1924)
Nguyeân vaên:
敕承天府香水縣野犁犁上社從前奉事原贈弘惠普濟靈感妙通默相莊徽翊保中興天依
阿那演玉妃上等神，光顯効應和義利物靈邃翊保中興金德中等神。清秀堅直榮戊廣廕靈
邃翊保中興木德中等神。洋澤顯靈弘霑博潤靈邃翊保中興水德中等神。溫厚光應彰感麗
明靈邃翊保中興火德中等神。弘大厚慶重厚含育靈邃翊保中興土德中等神。貞婉翊保中
興宋山郡主阮氏玉萬貴娘尊神護國庇民稔著靈應。節蒙頒給敕封，準許奉事。肆今正直
朕四旬大慶節，經頒寶詔覃恩禮隆登秩。天依阿那演玉妃上等神特準依舊奉事。金德，
木德，水德，火德，土德中等神著加贈莊徽上等神。宋山郡主阮氏玉萬貴娘尊神著加贈
齋靜中等神。特準奉事用誌國慶而申祀典。欽哉
啟定玖年柒月貳拾五日[硃印: 敕命之寶]
Phieân aâm:
Saéc Thöøa Thieân phuû Höông Thuûy huyeän Daõ Leâ Thöôïng xaõ toøng tieàn 
phuïng söï nguyeân taëng Hoaèng Hueä Phoå Teá Linh Caûm Dieäu Thoâng Maëc Töôùng 
AÛnh 2: Saéc hôïp phong (coù Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn) naêm Khaûi Ñònh thöù 9.
57Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Trang Huy Döïc Baûo Trung Höng Thieân Y A Na Dieãn Ngoïc Phi thöôïng ñaúng 
thaàn; Quang Hieån Hieäu ÖÙng Hoøa Nghóa Lôïi Vaät Linh Thuùy Döïc Baûo Trung 
Höng Kim Ñöùc trung ñaúng thaàn; Thanh Tuù Kieân Tröïc Vinh Maäu Quaûng AÁm 
Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Moäc Ñöùc trung ñaúng thaàn; Döông Traïch Hieån 
Linh Hoaèng Trieâm Baùc Nhuaän Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Thuûy Ñöùc 
trung ñaúng thaàn; OÂn Haäu Quang ÖÙng Chöông Caûm Leä Minh Linh Thuùy Döïc 
Baûo Trung Höng Hoûa Ñöùc trung ñaúng thaàn; Hoaèng Ñaïi Haäu Khaùnh Troïng Haäu 
Haøm Duïc Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Thoå Ñöùc trung ñaúng thaàn; Trinh 
Uyeån Döïc Baûo Trung Höng Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn quyù 
nöông toân thaàn hoä quoác tyù daân naãm tröù linh öùng. Tieát moâng ban caáp saéc phong, 
chuaån höùa phuïng söï. Töù kim chính tröïc traãm Töù tuaàn ñaïi khaùnh tieát, kinh 
ban baûo chieáu ñaøm aân leã long ñaêng traät. Thieân Y A Na Dieãn Ngoïc Phi thöôïng 
ñaúng thaàn ñaëc chuaån y cöïu phuïng söï; Kim Ñöùc, Moäc Ñöùc, Thuûy Ñöùc, Hoûa Ñöùc, 
Thoå Ñöùc trung ñaúng thaàn tröù gia taëng Trang Huy thöôïng ñaúng thaàn; Toáng Sôn 
quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn quyù nöông toân thaàn tröù gia taëng Trai Tónh 
trung ñaúng thaàn. Ñaëc chuaån phuïng söï, duïng chí quoác khaùnh nhi thaân töï ñieån. 
Khaâm tai!
Khaûi Ñònh cöûu nieân thaát nguyeät nhò thaäp nguõ nhaät [Chu aán: saéc meänh 
chi baûo]
Dòch nghóa:
Saéc cho xaõ Daõ Leâ Thöôïng, huyeän Höông Thuûy, phuû Thöøa Thieân töø tröôùc 
thôø phuïng [caùc thaàn] voán taëng [myõ töï] Hoaèng Hueä Phoå Teá Linh Caûm Dieäu 
Thoâng Maëc Töôùng Trang Huy Döïc Baûo Trung Höng Thieân Y A Na Dieãn Ngoïc 
Phi thöôïng ñaúng thaàn; Quang Hieån Hieäu ÖÙng Hoøa Nghóa Lôïi Vaät Linh Thuùy 
Döïc Baûo Trung Höng Kim Ñöùc trung ñaúng thaàn; Thanh Tuù Kieân Tröïc Vinh Maäu 
Quaûng AÁm Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Moäc Ñöùc trung ñaúng thaàn; Döông 
Traïch Hieån Linh Hoaèng Trieâm Baùc Nhuaän Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng 
Thuûy Ñöùc trung ñaúng thaàn; OÂn Haäu Quang ÖÙng Chöông Caûm Leä Minh Linh 
Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Hoûa Ñöùc trung ñaúng thaàn; Hoaèng Ñaïi Haäu Khaùnh 
Troïng Haäu Haøm Duïc Linh Thuùy Döïc Baûo Trung Höng Thoå Ñöùc trung ñaúng 
thaàn; Trinh Uyeån Döïc Baûo Trung Höng Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc 
Vaïn quyù nöông toân thaàn phoø nöôùc giuùp daân, linh öùng roõ reät; ñaõ töøng ñöôïc ban 
caáp saéc phong, chuaån cho thôø phuïng. Beøn nay, gaëp leã Töù tuaàn ñaïi khaùnh cuûa 
traãm, traûi ban chieáu baùu aân saâu, leã daøy traät haäu. [Beøn phong] Thieân Y A Na 
Dieãn Ngoïc Phi thöôïng ñaúng thaàn ñaëc bieät chuaån cho thôø phuïng nhö cuõ; Kim 
Ñöùc, Moäc Ñöùc, Thuûy Ñöùc, Hoûa Ñöùc, Thoå Ñöùc trung ñaúng thaàn taëng theâm Trang 
Huy thöôïng ñaúng thaàn; Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn quyù nöông 
toân thaàn taëng theâm Trai Tónh trung ñaúng thaàn. Ñaëc bieät chuaån cho thôø phuïng 
duøng ghi phuùc cuûa nöôùc nhaø maø toû baøy ñieån leã thôø töï. Khaâm tai!
Ngaøy 25 thaùng 7 naêm Khaûi Ñònh thöù 9 (1924). [AÁn son: saéc meänh chi baûo]
2.2. Vaøi neùt veà laêng mieáu vaø tín ngöôõng thôø töï Toáng Sôn quaän chuùa 
Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn ôû laøng Daõ Leâ Chaùnh, Daõ Leâ Thöôïng
Beân caïnh 2 saéc phong ñöôïc laøng Daõ Leâ Thöôïng (Thuûy Phöông, Höông 
Thuûy) giöõ gìn, toân thaàn Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn coøn ñöôïc 
58 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
caû hai laøng Daõ Leâ Chaùnh, 
Daõ Leâ Thöôïng thôø phuïng, 
coù laêng taåm, mieáu maïo 
vaø luoân ñöôïc xöôùng danh 
trong nhöõng buoåi hoäi teá cuûa 
daân laøng hai xöù aáy. ÔÛ Daõ 
Leâ Chaùnh, mieáu cuûa baø vôùi 
teân goïi Quaän Chuùa mieáu 
郡主廟 hieän ñaët trang troïng, 
ñoàng haøng trong khuoân 
vieân caùc mieáu cuûa nhöõng 
vò Khai cô (ñöôïc saéc phong 
Khai canh), baøi vò (thaàn 
chuû) ôû mieáu ghi raát roõ laø: “Phuïng vò hieån linh Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò 
Ngoïc Vaïn quyù nöông, thuïy Töø Hoan, phaùp hieäu Dieäu Ñöùc trung ñaúng thaàn 奉
為顯灵宋山郡主阮氏玉萬貴娘謚慈歡法号妙德中等神” (xem aûnh 3-4). Theo caùc chöùc 
saéc cuûa laøng Daõ Leâ Chaùnh, mieáu thôø baø ñöôïc daân laøng kính troïng goïi laø “Mieáu 
Baø Vaøng” (moät caùch kieâng goïi thaúng teân cuûa baø Ngoïc Vaïn). Baø cuõng luoân ñöôïc 
xöôùng danh trong caùc leã teá cuûa laøng Daõ Leâ Chaùnh töø xöa ñeán nay (tuy nhieân, ôû 
ñaây khoâng coù saéc phong cuûa baø). 
ÔÛ laøng Daõ Leâ 
Thöôïng (Thuûy 
Phöông, Höông 
Thuûy), qua tìm 
hieåu chuùng toâi 
ñöôïc bieát nôi ñaây 
khoâng coù mieáu 
thôø baø, nhöng 
laïi coù baøi vò, saéc 
phong (nhö ñaõ 
coâng boá ôû treân). 
Tröôùc ñaây, baøi 
vò vaø saéc phong 
ñeàu ñöôïc löu giöõ 
taïi ñình laøng Daõ 
Leâ Thöôïng, nhöng sau naøy do bieán ñoäng, neân daân laøng xin kyù göûi vaøo haäu ñieän 
chuøa Linh Sôn, laøng Daõ Leâ Thöôïng (xem aûnh 5-6).
Thaàn chuû cuûa toân thaàn Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn ôû chuøa 
Linh Sôn vieát laø: “Phuïng vò hieån linh Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc 
[Vaïn] quyù [nöông], thuïy Töø Hoan, phaùp hieäu Dieäu Ñöùc nhaát vò kim linh 奉為顯
靈宋山郡主阮氏玉貴謚慈歡法號妙德一位金靈”.
Daân laøng Daõ Leâ Thöôïng cho bieát töø laâu nay hoï cuõng xöôùng danh vò thaàn 
naøy laø “Baø Vaøng”. Ñaáy chính laø caùch goïi cheäch kieåu kieâng huùy “Ngoïc Vaïn” theå 
hieän söï toân kính raát lôùn ñoái vôùi baø.
AÛnh 3: Thaàn chuû baø AÛnh 4: Mieáu thôø baø
Ngoïc Vaïn ôû mieáu Baø Vaøng, Ngoïc Vaïn (Mieáu Baø Vaøng)
laøng Daõ Leâ Chaùnh. ôû Daõ Leâ Chaùnh.
AÛnh 5: Chuøa Linh Sôn, AÛnh 6: Thaàn chuû
laøng Daõ Leâ Thöôïng, nôi thôø baø Ngoïc Vaïn
thaàn chuû baø Ngoïc Vaïn. ôû chuøa Linh Sôn. 
59Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
Beân caïnh ñoù, theo 
chæ daãn cuûa caùc 
baäc cao nieân trong 
laøng, chuùng toâi ñaõ 
leân vuøng nuùi Baèng 
Laõng, nôi toïa laïc 
laêng moä cuûa Toáng 
Sôn quaän chuùa 
Nguyeãn Thò Ngoïc 
Vaïn. Moä vaãn giöõ 
nguyeân kieåu caùch 
hình yeân ngöïa (maõ 
lieäp) ñaëc tröng töø 
thôøi xa xöa. Töông 
truyeàn, ngaøy xöa ngoâi moä aáy coù khuoân vieân raát lôùn vaø coù ngöôøi ñöôïc trieàu ñình 
caét ñaët coi giöõ laêng moä (xem aûnh 7 vaø 8). 
Qua khaûo saùt veà saéc phong, laêng moä vaø mieáu thôø Toáng Sôn quaän chuùa 
Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn, chuùng toâi coù moät soá nhaän ñònh veà nhaân vaät Toáng Sôn 
quaän chuùa döôùi ñaây.
3. Moät soá nhaän ñònh
Veà ñòa danh Toáng Sôn vaø danh hieäu Toáng Sôn quaän chuùa 宋山郡主. 
Toáng Sôn laø moät trong boán huyeän thuoäc phuû Haø Trung vaøo thôøi Leâ (3 
huyeän coøn laïi laø Hoaèng Hoùa, Haäu Loäc, Nga Sôn), ñöôïc ñoåi teân töø huyeän Toáng 
Giang vaøo thôøi thuoäc Minh. Vuøng ñaát Gia Mieâu Ngoaïi Trang thuoäc huyeän Toáng 
Sôn, phuû Haø Trung (nay laø laøng Gia Mieâu, xaõ Haø Long, huyeän Haø Trung, tænh 
Thanh Hoùa) chính laø nôi phaùt tích cuûa doøng toäc Nguyeãn Phöôùc cuûa caùc chuùa 
Nguyeãn vaø vua Nguyeãn. Naêm Gia Long thöù 3 (1804), huyeän Toáng Sôn ñöôïc goïi 
laø Quyù huyeän, Gia Mieâu ñöôïc goïi laø Quyù höông. Cuõng bôûi theá, töø khi chuùa Tieân 
Nguyeãn Hoaøng ñaët chaân vaøo Ñaøng Trong naêm 1558, thieát laäp moät “coõi Nam 
Haø” ñoái laäp vôùi chuùa Trònh ôû Baéc Haø, caùc ñôøi chuùa Nguyeãn luoân öu aùi, haäu ñaõi 
ñoái vôùi beà toâi goác gaùc ôû laøng Gia Mieâu noùi rieâng vaø huyeän Toáng Sôn noùi chung. 
Toáng Sôn quaän chuùa laø danh hieäu toân xöng cho caùc coâng nöõ - con gaùi cuûa 
caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong - sau khi hoï qua ñôøi. Qua quaù trình tìm hieåu veà 
teân goïi Toáng Sôn quaän chuùa, chuùng toâi baét gaëp moät soá coâng nöõ ñöôïc vinh xöng 
danh hieäu naøy nhö: Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Ñónh (1608-1684), 
con gaùi thöù tö cuûa chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân vaø laø chaùnh phoái cuûa Nghóa 
quaän coâng Nguyeãn Cöûu Kieàu; Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Ñôn: con 
gaùi ñaàu cuûa Nghóa vöông Nguyeãn Phuùc Thaùi; Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn 
Thò Ngoïc Saùng (?-1721), coâng nöõ cuûa Minh vöông Nguyeãn Phuùc Chu vaø laø phu 
nhaân cuûa Chöôûng veä Toáng Vaên Xuaân; Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc 
Phöôïng (?-1722), con gaùi cuûa Minh vöông Nguyeãn Phuùc Chu vaø laø phu nhaân cuûa 
Chöôûng doanh Nguyeãn Cöûu Theá (chaùu noäi Nguyeãn Cöûu Kieàu)... 
Töø nhöõng lieân keát aáy, chuùng toâi cho raèng toân thaàn coù danh hieäu Toáng Sôn 
quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn nay ñang hieän höõu taïi hai laøng Daõ Leâ Chaùnh 
AÛnh 7: Moä Toáng Sôn quaän chuùa AÛnh 8: Bia moä
Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn. baø Ngoïc Vaïn.(6)
60 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
vaø Daõ Leâ Thöôïng chính laø vò coâng nöõ thöù hai cuûa Thuïy quoác coâng Nguyeãn Phuùc 
Nguyeân. Ñieàu naøy cuõng khieán cho caâu chuyeän ñöôïc löu truyeàn laâu nay laø coâng 
nöõ Ngoïc Vaïn ñöôïc gaû cho Quoác vöông Chey Chettha II nöôùc Chaân Laïp cuõng 
nhö vieäc chuùa Saõi coù bao nhieâu coâng nöõ caàn ñöôïc tieáp tuïc nghieân cöùu, giaûi maõ.
Lieäu phaûi chaêng coâng nöõ Ngoïc Vaïn chính laø vò Hoaøng haäu nöôùc Chaân Laïp? 
Vaø, nhöõng naêm cuoái ñôøi, sau khi döïng chuøa Gia Laøo ôû nuùi Chöùa Chan (Ñoàng 
Nai) ñeå tònh tu, baø laïi quay veà laøng Daõ Leâ Chaùnh ñeå sinh soáng, roài qua ñôøi taïi 
ñaây nhö hai nhaø nghieân cöùu Leâ Nguyeãn Löu - Huyønh Ñình Keát töøng khaúng ñònh 
raèng: “Baø coâng nöõ noái goùt Huyeàn Traân aáy, chöa ai xaùc ñònh ñöôïc teân coâ naøo 
trong hai coâ, nhöng ta coù theå bieát chaéc laø Ngoïc Vaïn, vì cuoái ñôøi, baø veà nöôùc, truù 
taïi laøng Daõ Leâ Chaùnh... vaø sau khi qua ñôøi (laêng moä taïi laøng Baèng Laõng) do coù 
coâng ñöùc ñöôïc daân laøng thôø phuïng taïi ñình laøng Daõ Leâ Thöôïng vaø chuøa laøng 
Linh Sôn... Nhö theá khoâng coøn gì phaûi nghi ngôø”?(7) Vaø neáu coù thöïc nhö nhaän 
ñònh cuûa hai nhaø nghieân cöùu treân, thì taïi sao baø Ngoïc Vaïn laïi khoâng quay veà 
vôùi Hieàn vöông Nguyeãn Phuùc Taàn ôû quanh phuû chuùa, maø laïi choïn laøng Daõ Leâ 
ñeå cö truù vaø löu coâng nghieäp?
Thöù nöõa, töø caâu chuyeän aáy laïi naûy sinh vaán ñeà veà caùc con gaùi cuûa chuùa Saõi 
Nguyeãn Phuùc Nguyeân. Theo Ñaïi Nam lieät truyeän, chuùa Saõi coù 4 coâng nöõ laø: Ngoïc 
Lieân, Ngoïc Vaïn, Ngoïc Khoa, Ngoïc Ñónh. Trong ñoù, coâng nöõ Ngoïc Lieân laáy Maïc 
Caûnh Vinh (con trai baäc Khai quoác coâng thaàn Maïc Caûnh Huoáng), Ngoïc Ñónh 
laáy Nguyeãn Cöûu Kieàu (hai baø ñeàu coù chuyeän trong Ñaïi Nam lieät truyeän). Coøn 
hai baø Ngoïc Vaïn, Ngoïc Khoa thì laâu nay ñöôïc giôùi nghieân cöùu cho laø Hoaøng haäu 
nöôùc Chaân Laïp (Ngoïc Vaïn) vaø Hoaøng haäu nöôùc Chieâm Thaønh (Ngoïc Khoa). Theá 
nhöng, neáu 4 coâng nöõ con Thuïy quoác coâng Nguyeãn Phuùc Nguyeân ñaõ roõ raøng nôi 
choán nhö vaäy thì vò coâng nöõ ñöôïc gaû cho thöông gia Araki Sotaro (aâm Haùn Vieät: 
Hoang Moäc Toâng Thaùi Lang [荒木宗太郎], ñöôïc chuùa ban cho teân Vieät laø Nguyeãn 
Thaùi Lang [阮太郎]), laø moät trong 8 ñaïi gia giaøu coù baäc nhaát Nhaät Baûn thôøi baáy 
giôø, ñöôïc caáp chaâu aán traïng ñeå vöôït bieån ra ngoaøi giao löu buoân baùn) laø ai? 
Caâu chuyeän aáy, chuùng toâi nghó seõ caàn ñöôïc giôùi nghieân cöùu trong vaø ngoaøi 
nöôùc quan taâm thaáu ñaùo, vaø hy voïng raèng vôùi nhöõng phaùt hieän boå khuyeát trong 
töông lai, nhöõng vò coâng nöõ naøy seõ ñöôïc traû laïi nguyeân vò theá vaø giaù trò voán coù. 
Ñoàng thôøi, moät soá caâu chuyeän cuûa lòch söû Vieät Nam voán ñöông coøn tranh luaän 
seõ daàn ñöôïc saùng toû trong khoaûng thôøi gian khoâng xa.
Noùi toùm laïi, vôùi nhöõng phaùt hieän veà saéc phong, mieáu moä vaø tín ngöôõng 
thôø phuïng toân thaàn Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn taïi 2 ngoâi laøng 
Daõ Leâ Chaùnh, Daõ Leâ Thöôïng (voán laø moät laøng Daõ Leâ, ñöôïc chia taùch töø naêm 
Gia Long thöù 10 [1811]), chuùng toâi cho raèng coâng lao cuûa baø Ngoïc Vaïn ñoái vôùi 
vuøng ñaát Daõ Leâ laø coù thaät, theå hieän roõ neùt trong tín ngöôõng vaên hoùa cuûa cö 
daân nôi ñaây. Coøn caâu chuyeän coù hay khoâng vieäc coâng nöõ Ngoïc Vaïn laø Hoaøng 
haäu Chaân Laïp – ngöôøi ñaët neàn moùng cho tieán trình khai môû bieân cöông chuùa 
Nguyeãn ôû toaøn coõi Nam Boä ngaøy nay – chính laø caâu hoûi caàn ñöôïc tieáp tuïc tìm 
hieåu kyõ caøng döïa treân caùc cöù lieäu khoa hoïc khaùch quan thuyeát phuïc. 
 V V Q - N Ñ Ñ
61Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015
CHUÙ THÍCH
(1) Phan Khoang (1969), Vieät söû xöù Ñaøng Trong 1558-1777: Cuoäc Nam tieán cuûa daân toäc Vieät 
Nam, Nhaø saùch Khai trí, Saøi Goøn, tr. 401.
(2) Löông Vaên Löïu (1973), Bieân Hoøa löôïc söû toaøn bieân, taäp 2, taùc giaû xuaát baûn, tr. 89.
(3) Löông Vaên Löïu (1973), sñd, tr. 95.
(4) Ban Trò söï Nguyeãn Phuùc toäc (1995), Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 126.
(5) ÔÛ ñaây, chuùng toâi duøng “coâng nöõ Ngoïc Vaïn” theo ñuùng vò theá cuûa nhöõng ngöôøi con gaùi chuùa 
Nguyeãn. Thôøi kyø traán nhaäm Nam Haø, caùc chuùa Nguyeãn vaãn toân phoø vua Leâ, duøng nieân hieäu 
cuûa vua Leâ. Theo Phuû Bieân taïp luïc: “Con ñeàu xöng laø coâng töû, ñaïi coâng töû, chæ phong töôùc 
haàu...” (Leâ Quyù Ñoân, Phuû Bieân taïp luïc, Vieän Söû hoïc dòch, Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, 2007, tr. 
83) vaø sau khi chuùa Nguyeãn Phuùc Khoaùt xöng vöông (1744) thì veà vai veá, caùch goïi “cuõng 
khoâng laäp phi cuøng theá töû. Vôï caû thì goïi laø Taû Haønh lang, caùc vôï leõ thì goïi laø Höõu Haønh lang. 
Con tröôûng vaãn goïi laø Ñaïi coâng töû, coøn thì theo thöù töï goïi laø ñeä nhò, ñeä tam, ñeä töù, ñeä nguõ 
coâng töû...” (Phuû Bieân taïp luïc, Sñd, tr. 84). Cho neân con gaùi cuûa chuùa döùt khoaùt khoâng theå naøo 
goïi laø coâng chuùa (con vua), maø phaûi laø coâng nöõ (con chuùa). 
(6) Bia moä baø Ngoïc Vaïn ñöôïc khaéc chöõ Haùn goàm: 
 - Phaàn chính giöõa laø: 皇朝誥授宋山郡主阮氏玉貴娘翊保中興尊神之墓 (Hoaøng trieàu caùo thuï Toáng 
Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc quyù nöông Döïc Baûo Trung Höng toân thaàn chi moä).
 - Phaàn beân phaûi laø: 歲次癸亥年季秋重造 (Tueá thöù Quyù Hôïi nieân quyù thu truøng taïo) [Moä] ñöôïc 
toân taïo laïi vaøo thaùng cuoái thu (thaùng 8), naêm Quyù Hôïi [coù theå laø naêm 1923].
 - Phaàn beân traùi laø: 野犁上社同奉誌 (Daõ Leâ Thöôïng xaõ ñoàng phuïng chí) Xaõ Daõ Leâ Thöôïng cuøng 
vaâng meänh, ghi nhôù.
(7) Leâ Nguyeãn Löu - Huyønh Ñình Keát (2011), AÁn chöông Vieät Nam töø theá kyû XVI ñeán cuoái theá kyû 
XIX trong daân gian vuøng Hueá, Nxb Thuaän Hoùa, tr. 85.
TOÙM TAÉT
Coâng nöõ Ngoïc Vaïn - ngöôøi con gaùi thöù hai cuûa chuùa Saõi Nguyeãn Phuùc Nguyeân - trong 
nhieàu naêm qua ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu daàn ñi ñeán khaúng ñònh veà coâng lao môû coõi treân cöông 
vò laø Hoaøng haäu nöôùc Chaân Laïp. Tuy nhieân, nhöõng bí aån veà cuoäc ñôøi baø cho ñeán nay vaãn chöa 
ñöôïc laøm saùng toû. Qua vieäc phaùt hieän veà laêng moä, saéc phong vaø tín ngöôõng thôø phuïng toân thaàn 
Toáng Sôn quaän chuùa Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn taïi Hueá, chuùng toâi mong muoán goùp theâm vaøi cöù lieäu 
cuï theå veà vò trí cuûa nhaân vaät lòch söû naøy ôû vuøng ñaát Daõ Leâ (Chaùnh - Thöôïng) cuûa choán Thaàn Kinh. 
Hy voïng raèng qua ñoù, giôùi hoïc giaû trong vaø ngoaøi nöôùc tieáp tuïc coù nhöõng nghieân cöùu chuyeân saâu, 
chöùng minh xaùc thöïc ñeå giaûi maõ bí aån veà vò coâng nöõ coù vai troø ñaëc bieät trong cuoäc hoân nhaân chính 
trò giöõa chuùa Nguyeãn vaø Chaân Laïp maø baáy laâu vaãn cho laø baø Ngoïc Vaïn.
ABSTRACT
TOÁNG SÔN PRINCESS NGUYEÃN THÒ NGOÏC VAÏN WITH HER TOMB, 
HER ROYAL DECREES AND THE CULT OF WORSHIPPING IN HUEÁ
Princess Ngoïc Vaïn - the second daughter of Nguyeãn Phuùc Nguyeân Lord (Lord Saõi) - 
researchers have gradually come to the affirmation of her credit for the expansion of Vietnamese 
territory as the Queen of Chenla Kingdom. However, the mystery of her life has not been 
elucidated. Through the discovery of her tomb, the royal decrees and the cult of worshipping 
Toáng Sôn Princess Nguyeãn Thò Ngoïc Vaïn in Hueá, we hope to contribute some specific data about 
the position of this historic figure in the land of Daõ Leâ (Chaùnh - Thöôïng) in Hueá; it is hoped that 
both domestic and foreign scholars continue to carry out in-depth studies in order to decrypt the 
mystery of the princess called Ngoïc Vaïn, who took a special role in the political marriage between 
Southern Vienam (ruled by Nguyeãn Lords) and Chenla Kingdom.