Bài giảng Các vị thuốc cổ truyền điều trị 8 bệnh chứng - Bài: Thuốc hành khí (lý khí) - Nguyễn Thị Hạnh

CÁC VỊ THUỐC CỔ TRUYỀN Đ IỀU TRỊ 8 BỆNH CHỨNG 
 ThS. Nguyễn Thị Hạnh 
 BỘ MÔN YHCT 
 TR Ư ỜNG ĐHYK THÁI NGUYÊN 
 Thuốc hành khí (lý khí) 
1. Định nghĩa 
	Là thuốc chữa những chứng bệnh gây ra do sự hoạt đ ộng của khí trong c ơ thể bị ngừng trệ. Theo YHCT, khí là vật vô hình, có tác dụng thúc đ ẩy mọi hoạt đ ộng ở khắp n ơ i trong c ơ thể, nhất là hoạt đ ộng của các tạng phủ, kinh lạc. Khi khí bị ng ư ng trệ sẽ gây ra một số chứng bệnh ở bộ máy hô hấp, tiêu hoá, các c ơ và thần kinh chức n ă ng... 
Thuốc hành khí (lý khí) 
2. Tác dụng chữa bệnh 
	- Về tiêu hoá: có tác dụng kích thích tiêu hoá, chữa chậm tiêu, đ ầy h ơ i, ợ h ơ i, chống co thắt đư ờng tiêu hoá, nh ư c ơ n co thắt đ ại tràng, mót rặn, chữ nôn mửa, chữa táo bón do tr ươ ng lực c ơ giảm, sa dạ dày ở ng ư ời già, phụ nữ đ ẻ nhiều lần thành bụng yếu. 
	- Về hô hấp: chữa khó thở, tức ngực, ho hen, đ au dây thần kinh liên s ư ờn, chữa các c ơ n đ au do co c ơ nh ư đ au l ư ng, đ au vai gáy, chuột rút,... 
	- Một số rối loạn chức phận thần kinh nh ư hysteria, tâm c ă n suy nh ư ợc. 
Thuốc hành khí (lý khí) 
3. Cách sử dụng thuốc hành khí 
	 Là thuốc chữa triệu chứng nên cần phối hợp với thuốc chữa nguyên nhân. 
	- Nếu bệnh ở đư ờng tiêu hoá c ă n cứ vào tình trạng h ư thực, ví dụ: công n ă ng tạng Tỳ suy giảm gây đ ầy bụng, chậm tiêu, ă n kém, thì dùng phối hợp các thuốc kiện Tỳ; nếu do nhiễm khuẩn thức ă n gây ra thì dùng phối hợp với các thuốc thanh nhiệt trừ thấp hay các thuốc tiêu thực đ ạo trệ. 
	- Nếu có rối loạn chức phận thần kinh do sang chấn tinh thần thì dùng kết hợp với các thuốc bình Can giải uất. Nếu co cứng c ơ do lạnh, do thấp... thì kết hợp các vị thuốc giải biểu. 
	- Không nên dùng thuốc hành khí cho những ng ư ời mất n ư ớc, phụ nữ có thai. 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.1. H­¬ng phô (cñ GÊu): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, Êm vµo kinh Can, Tú, T©m. 
- T¸c dông: ch÷a c¸c c¬n ®au co th¾t nh­ co th¾t ®¹i trµng, c¬n ®au d¹ dµy, co c¬, kÝch thÝch tiªu ho¸, ch÷a thèng kinh, kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, ø s÷a, sang chÊn tinh thÇn, ch÷a c¶m m¹o do l¹nh. 
- LiÒu dïng: 6 - 24g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.2. Sa nh©n: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh T©m, Tú, PhÕ, ThËn. 
- T¸c dông: ch÷a c¸c c¬n ®au do khÝ trÖ nh­ c¬n ®au d¹ dµy, c¬n ®au do co th¾t ®¹i trµng, kÝch thÝch tiªu ho¸, ch÷a hen, khã thë, tøc ngùc, ch÷a tiÓu tiÖn nhiÒu lÇn, ®¸i dÇm do ThËn d­¬ng kh«ng khÝ ho¸ ®­îc Bµng quang, ch÷a thèng kinh. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.3. TrÇn b× (vá Quýt): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a chøng ®au do khÝ trÖ, gÆp l¹nh Tú VÞ bÞ ¶nh h­ëng g©y ®au bông; ch÷a t¸o bãn, bÝ tiÓu tiÖn; kÝch thÝch tiªu ho¸ nªn ®iÒu trÞ chøng Tú VÞ h­ g©y ¨n kÐm, ®Çy bông, nh¹t miÖng, chËm tiªu; ch÷a n«n möa do l¹nh, ch÷a Øa ch¶y do Tú h­, ch÷a ho, long ®êm do thÊp g©y ra. 
- LiÒu dïng: 4 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.6. Nhôc ®Ëu khÊu: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh Tú, VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a tøc ngùc, khã thë, ho hen, ch÷a n«n möa do l¹nh, ch÷a ngé ®éc r­îu. 
- LiÒu dïng: 6 - 24g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.7. Méc h­¬ng: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, Tú, Can. 
- T¸c dông: ch÷a c¸c chøng ®au do khÝ trÖ nh­ ®au d¹ dµy, co th¾t ®¹i trµng do l¹nh, ®au c¬. cã t¸c dông s¬ can gi¶i uÊt nªn ch÷a c¸c tr­êng hîp ®au vïng m¹ng s­ên, ®au bông do Can khÝ uÊt kÕt g©y ra; ch÷a Øa ch¶y m¹n tÝnh, ch÷a lþ m¹n tÝnh. 
- LiÒu dïng: 6 - 24g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.7. ChØ thùc, ChØ x¸c: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh Tú, VÞ, §¹i tr­êng. 
- T¸c dông: kÝch thÝch tiªu ho¸, ¨n chËm tiªu, lîi niÖu ch÷a phï thòng do thiÕu sinh tè, phï dinh d­ìng, ch÷a Øa ch¶y. 
- LiÒu dïng: 6 - 24g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.8. HËu ph¸c: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, Êm vµo kinh Tú, VÞ, §¹i tr­êng. 
- T¸c dông: ch÷a ho hen, khã thë, tøc ngùc, kÝch thÝch tiªu ho¸, n«n möa, t¸o bãn, ch÷a c¸c c¬n ®au do co th¾t d¹ dµy, ruét, ®au c¬... 
- LiÒu dïng: 2- 8g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.9. ThÞ ®Õ (tai qu¶ Hång): 
- TÝnh vÞ quy kinh: ®¾ng, l¹nh vµo kinh VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a nÊc, ®¸i ra m¸u, ®Çy bông, chËm tiªu, bÝ ®¹i tiÓu tiÖn. 
- LiÒu dïng: 4 - 24g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành khí (lý khí) 
4.10. TrÇm h­¬ng: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh Tú, VÞ, ThËn. 
- T¸c dông: ch÷a hen xuyÔn do ThËn h­ kh«ng n¹p ®­îc PhÕ khÝ, ch÷a c¬n ®au do khÝ trÖ nh­ ®au m¹ng s­ên, ®au th­îng vÞ; ch÷a ho vµ long ®êm, lîi niÖu nhuËn trµng, ch÷a n«n do Tú VÞ h­ hµn. 
- LiÒu dïng: 2 - 4g/ 24h 
Thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
1. Định nghĩa 
	Thuốc hoạt huyết là thuốc dùng đ ể chữa những bệnh do huyết ứ gây ra. Nguyên nhân huyết ứ th ư ờng do viêm nhiễm, sang chấn, do co mạch hoặc giãn mạch Thuốc hoạt huyết có tác dụng làm l ư u thông huyết. 
Thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
 2. Tác dụng chữa bệnh 
	- Chữa các c ơ n đ au của tạng phủ hay tại chỗ xung huyết gây phù nề, chèn ép vào các mạt đ oạn thần kinh, gây cảm giác đ au nh ư c ơ n đ au dạ dày, thống kinh c ơ n ă ng, sang chấn do ngã, c ơ n đ au do sỏi niệu quản, sỏi thận, sỏi mật. 
	- Chữa s ư ng, nóng, đ ỏ do viêm nhiễm và làm t ă ng tác dụng của thuốc thanh nhiệt giải đ ộc, chữa mụn nhọt, viêm tuyến vú, viêm khớp cấp, đ ợt cấp của viêm đ a khớp dạng thấp tiến triển có s ư ng, nóng, đ ỏ, đ au. 
Thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
3. Cách sử dụng thuốc hoạt huyết 
	- Phải phối hợp với các thuốc chữa nguyên nhân nh ư thuốc thanh nhiệt giải đ ộc, thuốc bình Can, thuốc chữa phong thấp, thuốc cầm máu. 
	- Muốn đ ẩy mạnh tác dụng của thuốc hành huyết, ng ư ời ta th ư ờng cho thêm một số thuốc hành khí theo nguyên tắc: "Khí hành thì huyết hành". 
	- Phụ nữ có thai không nên dùng thuốc hoạt huyết mạnh nh ư Tam l ă ng, Nga truật, Tô mộc 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.1. Ý ch mÉu: 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, h¬i ®¾ng, l¹nh vµo kinh Can, T©m bµo. 
- T¸c dông: ch÷a kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, ch÷a c¬ ®au. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.2. Ng­u tÊt: 
- TÝnh vÞ quy kinh: ®¾ng, chua, b×nh vµo kinh Can, ThËn. 
- T¸c dông: ch÷a bÕ kinh, thèng kinh, ch÷a ®au khíp, gi¶i ®éc, ch÷a ®au häng, loÐt miÖng, loÐt ch©n r¨ng, lîi niÖu, ®¸i m¸u, tiÓu tiÖn buèt, ®au l­ng, sái thËn. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.3. Xuyªn khung: 
- TÝnh vÞ quy kinh: ®¾ng, Êm vµo kinh Can, §ëm, T©m bµo. 
- T¸c dông: ch÷a kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, bÕ kinh, thèng kinh, ch÷a ®au khíp, ®au m×nh mÈy, c¶m m¹o do l¹nh, tiªu viªm ch÷a môn nhät, ch÷a c¬n ®au d¹ dµy. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.4. Bå hoµng (hoa cá NÕn): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh Can, VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a c¸c c¬n ®au do thèng kinh, sang chÊn g©y tô m¸u, tiªu viªm, ch÷a viªm tai gi÷a, môn nhät, loÐt miÖng, ch¶y m¸u do xung huyÕt, tho¸t qu¶n. 
- LiÒu dïng: 4 - 12g/ 24h; ho¹t huyÕt dïng sèng, cÇm m¸u sao ®en. 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.5. T¹o gi¸c thÝch (gai Bå kÕt): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, Êm vµo kinh Can, VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a môn nhät, næi ban. 
- LiÒu dïng: 4 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.7. Kh­¬ng hoµng (cñ NghÖ): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, nãng vµo kinh T©m, Can, Tú. 
- T¸c dông: ch÷a kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, thèng kinh, ch÷a c¬n ®au do xung huyÕt, sang chÊn, c¬n ®au d¹ dµy, ch÷a ®au khíp, ®au d©y thÇn kinh. 
- LiÒu dïng: 3 - 6g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.8. Nga truËt (NghÖ tÝm): 
- TÝnh vÞ quy kinh: cay, ®¾ng, Êm vµo kinh Tú. 
- T¸c dông: ch÷a bÕ kinh, c¬n ®au d¹ dµy, kÝch thÝch tiªu ho¸, ¨n kh«ng tiªu, ®Çy bông, î h¬i. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.9. T« méc: 
- TÝnh vÞ quy kinh: ngät, Êm vµo kinh Can, Tú. 
- T¸c dông: ch÷a bÕ kinh, thèng kinh, ch÷a xung huyÕt, tô m¸u do sang chÊn, tiªu viªm, trõ mñ, Øa ch¶y, nhiÔm khuÈn, ®au d©y thÇn kinh. 
- LiÒu dïng: 3- 6g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.10. §an s©m: 
- TÝnh vÞ quy kinh: ®¾ng, h¬i l¹nh vµo kinh Can, T©m, T©m bµo l¹c. 
- T¸c dông: ch÷a thèng kinh, kinh nguyÖt kh«ng ®Òu, ®au khíp, ®au c¸c d©y thÇn kinh do l¹nh nh­ ®au vai g¸y, ®au l­ng, ch÷a c¸c c¬n ®au do c¬ chÕ thÇn kinh nh­ ®au d¹ dµy, ch÷a môn nhät, sèt cao vËt v·. 
- LiÒu dïng: 4 - 20g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.11. §µo nh©n: 
- TÝnh vÞ quy kinh: ngät, ®¾ng, b×nh vµo kinh T©m, Can. 
- T¸c dông: ph¸ huyÕt th«ng kinh, ch÷a thèng kinh, chèng tô m¸u do sang chÊn, ch÷a ho, nhuËn trµng. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
4. Các vị thuốc hành huyết (hoạt huyết) 
4.12. Xuyªn s¬n gi¸p (vÈy Tª tª): 
- TÝnh vÞ quy kinh: mÆn, l¹nh vµo kinh Can, VÞ. 
- T¸c dông: ch÷a bÕ kinh, xuèng s÷a, ch÷a môn nhät giai ®o¹n ®Çu, ngoµi ra cßn dïng ch÷a phong thÊp, th«ng kinh l¹c. 
- LiÒu dïng: 6 - 12g/ 24h 
Xin trân trọng cảm ơn !