Bài giảng Nhập môn Công nghệ thông tin 1 - Chương 2: Kiến thức cơ sở - Ngô Chánh Đức

Kiến thức cơ sở
Nhập môn Công nghệ thông tin 1
GV. Ngô Chánh Đức
 Tổng quan thông tin
 Hệ thống đếm
 Biễu diễn thông tin trong máy tính
 Hệ thống mã hoá
 Hệ thống tập tin (theo góc nhìn lập trình)
24/10/2015 2Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Hãy thử phân biệt khái niệm Thông tin
và Dữ liệu
24/10/2015 5Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Khái niệm
– Thông tin là tất cả những gì đem lại sự hiểu
biết về thế giới xung quanh (sự vật, hiện
tượng .) và về chính con người.
• Dữ liệu
– Là hình thức thể hiện của thông tin trong mục
đích lưu trữ và xử lý nhất định.
• Tri thức
– Có ý nghĩa khái quát hơn thông tin. 
– Tri thức là mục đích của nhận thức trên cơ sở
tiếp nhận thông tin.
– Quá trình xử lý thông tin chính là quá trình
nhận thức để có tri thức.
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 6
• Khái niệm
• Hệ đếm cơ số 10
• Hệ đếm cơ số bất kì
• Hệ đếm cơ số 2
• Hệ đếm cơ số 16
• Hệ đếm cơ số 8
Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 824/10/2015
• Khái niệm
– Hệ thống đếm là tập hợp các kí hiệu và quy
tắc để biểu diễn và xác định giá trị các số.
– Mỗi hệ đếm có 1 số kí tự hữu hạn. Tổng số kí
tự của mỗi hệ đếm được gọi là cơ số (base 
hay radix), kí hiệu là b.
– Ví dụ: 
• Hệ đếm cơ số 10: 10 kí số: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
• 2112 là 1 số trong hệ 10
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 9
• Hệ đếm cơ số 10:
– Gồm 10 kí số: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
– Ví dụ:
21.12 = 2*101 + 1*100 + 1*10-1 + 2*10-2
21.12 = 2*10 + 1*1 + 1*1/10 + 2*1/100
21.12 = 20 + 1 + 0.1 + 0.02 = 21.12
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 10
• Tổng quát
– Có b kí tự để thể hiện giá trị số. Kí tự nhỏ
nhất là 0, lớn nhất là b-1.
– Số N(b) trong hệ đếm cơ số b được biểu diễn
như sau:
N(b) = anan-1a0a-1a-m
và có giá trị:
N(b) = anbn + an-1bn-1 +  + a1b
1 + a0b
0
.a-1b
-1 +  + a-mb
-m
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 11
• Trong đó
– b là cơ sở của biểu diễn, b N, b ≥ 2.
– ai là các ký số và ai N, 0 i n, 0 ai < b.
– Cách viết trên được gọi là biểu diễn cơ sở b 
của a.
– Chiều dài của biểu diễn bằng n + 1.
– Nếu có số lẻ thì vị trí đầu tiên sau dấu phẩy là
-1, các vị trí tiếp theo là -2, -3, 
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 12
• Gồm 2 kí số: 0 1
• Ví dụ:
1010.112=1*2
3+0*22+1*21+0*20+1*2-1+1*2-2
= 8+0+2+0+0.5+0.25=10.7510
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 13
• Các phép toán
– Phép cộng
– Phép trừ
– Phép nhân
– Phép chia
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 14
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 15
• Phép cộng
– Cộng có nhớ các cặp số cùng vị trí từ phải
sang trái
– Bảng cộng Ví dụ:
+ 0 1
0 0 1
1 1 10
+
1 1 1 0
1 0 0 0
1 0 1 1 0
• Phép trừ
– Số bù 1: đảo tất cả các bit của 1 số nhị phân ta được
số bù 1 của nó.
– Số bù 2: lấy số bù 1 cộng 1 ta được số bù 2 của số
nhị phân ban đầu.
– Ví dụ: x = 1010
– Số bù 1 của x: 0101
– Số bù 2 của x: 0111
24/10/2015 16Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Phép trừ
– Cho 2 số nhị phân x và y, phép trừ:
x - y  x + số bù 2 của y
– Ví dụ: x = 1010, y = 0101
• Số bù 1 của y: 1010
• Số bù 2 của y: 1011 (y
2
)
• x - y=x + y2 = 1010 + 1011 = 0101
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 17
• Phép nhân: nhân từ phải qua trái theo cách 
nhân tay thông thường.
– Bảng nhân Ví dụ:
24/10/2015 18Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
x 0 1
0 0 0
1 0 1
x
1 0 1 1
1 0
0 0 0 0
1 0 1 1
1 0 1 1 0
• Phép chia: trong hệ nhị phân thực hiện tương 
tư như phép chia trong hệ cơ số 10.
• Ví dụ:
24/10/2015 19Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
1 1 1 0 1 1 0 1
1 0 1 1 0 1
0 1 0 0
0 0 0
1 0 0 1
1 0 1
1 0 0 Số dư
• Gồm 16 kí số: 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F
• Ví dụ:
3F.2 = 3 x 161 + 15 x 160 + 2 x 16-1
=48 + 15 + 0.125
=63.12510
24/10/2015 20Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Các phép toán: được thực hiện tương tự 
như ở hệ thập phân.
• (Xem tài liệu để tham khảo thêm)
24/10/2015 21Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Gồm 8 kí số: 0 1 2 3 4 5 6
• Ví dụ:
21.218 = 2 x 8
1 + 1 x 80 + 2x8-1 + 1x8-2
= 16 + 1 + 0.125 + 0.015625
=18.14062510
24/10/2015 22Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Các phép toán: được thực hiện tương tự 
như ở hệ thập phân.
• (Xem tài liệu để tham khảo thêm.)
24/10/2015 23Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Đặc điểm:
– Con người sử dụng hệ thập phân.
– Máy tính sử dụng hệ nhị phân, bát phân và
thập lục phân.
• Nhu cầu: 
– Chuyển đổi qua lại giữa các hệ đếm. 
– Hệ đếm cơ số 10 sang cơ số 2.
– Hệ đếm cơ số 16 sang cơ số 10.
24/10/2015 24Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Cách 1
– Khai triển biểu diễn và tính giá trị biểu thức.
– Ví dụ:
1011.012 = 1x2
3 + 0x22 + 1x21 + 1x20 + 0x2-1
+ 1x2-2
1011.0= 8 + 0 + 2 + 1 + 0 + 0.25 = 11.2510
24/10/2015 25Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Cách 2
– Nhân chia lồng nhau.
– Ví dụ:
1011.012 = ((1x2 + 0)x2 + 1)x2 + 1 + (1/2 + 
0)/2
1011.012 = 11 + 0.25 = 11.2510
24/10/2015 26Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Đổi phần nguyên
– Chia phần nguyên của cho b và tiếp tục lấy phần
nguyên của kết quả chia cho b.
– Thực hiện cho đến khi thương của phép chia là 0
– Dãy các số dư ở mỗi lần chia là a0, a1, ..., an.
– Phần nguyên của số hệ cở sở b là (ana1a0).
• Đổi phần thực
– Nhân phần lẻ cho b và tiếp tục lấy phần lẻ của kết
quả nhân cho b. Tiếp tục cho tới khi nào phần lẻ của
tích là 0.
– Dãy các số nguyên ở mỗi lần nhân là a-1, a-2, , a-m
tạo thành phần lẻ ở hệ cơ sở b.
24/10/2015 27Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Ví dụ: đổi 21.12510 sang hệ nhị phân (b = 2)
24/10/2015 28Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
Đổi phần nguyên
0
2
1
10
221
250
2101
221
Đổi phần lẻ
0.125 x 2 = 0.25
0.25 x 2 = 0.5
0.5 x 2 = 1.0
Kết quả: 21.125= 10101.001
• Từ hệ nhị phân sang hệ thập lục phân
– Nhóm từng bộ 4 bit trong biểu diễn nhị phân 
rồi chuyển sang kí số tương ứng trong hệ 
thập lục phân.
– Bảng chuyển đổi:
24/10/2015 29Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
16 2 16 2 16 2 16 2
0 0000 4 0100 8 1000 C 1100
1 0001 5 0101 9 1001 D 1101
2 0010 6 0110 A 1010 E 1110
3 0011 7 0111 B 1011 F 1111
• Từ hệ nhị phân sang hệ bát phân:
– Nhóm từng bộ 3 bit trong biểu diễn nhị phân 
rồi chuyển sang kí số tương ứng trong hệ bát 
phân.
– Bảng chuyển đổi:
24/10/2015 30Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
8 2 8 2
0 000 4 100
1 001 5 101
2 010 6 110
3 011 7 111
24/10/2015 32Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Số học nhị phân sử dụng hai ký số 0 và 1.
• bit (Binary Digit): Đơn vị chứa thông tin 
nhỏ nhất.
• Được lưu trong các thanh ghi hoặc trong 
các ô nhớ.
• Thanh ghi hoặc ô nhớ có kích thước 1 
byte (8 bit) hoặc 1 word (16 bit)
24/10/2015 33Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
1 bit
2 bit
3 bit
n bit 
0
01
012
01345n-1 2
2
22
23
2n
0000 1111 = 2n – 1
24/10/2015 34Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Các đơn vị đo thông tin lớn hơn:
Tên gọi Ký hiệu Giá trị
Byte B 8 bit
KiloByte KB 210 B = 1024 Byte
MegaByte MB 210 KB = 220 Byte
GigaByte GB 210 MB = 230 Byte
TeraByte TB 210 GB = 240 Byte
Peta PB 210 TB = 250 Byte
• Đặc điểm
– Biểu diễn các đại lương luôn dương.
– Ví dụ: chiều cao, cân nặng, mã ASCII
– Tất cả bit được sử dụng để biểu diễn giá trị.
– Số nguyên không dấu 1 byte lớn nhất là 
1111 11112 = 2
8 – 1 = 25510.
– Số nguyên không dấu 1 word lớn nhất là 
1111 1111 1111 11112 = 2
16 – 1 = 6553510.
– Tùy nhu cầu có thể sử dụng số 2, 3 word.
24/10/2015 35Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Đặc điểm
– Lưu các số dương hoặc âm.
– Bit cao nhất dùng để biểu diễn dấu
– Ví dụ đối với số nguyên sử dụng 8 bit lưu trữ
(gọi tắt là số nguyên 8 bits)
• 0 biểu diễn số dương. VD: 0101 0011
• 1 biểu diễn số âm. VD: 1101 0011
– Số âm trong máy được biểu diễn ở dạng số
bù 2.
24/10/2015 36Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
24/10/2015 37Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
0 0 0 0 0 1 0 1Số 5 (1 byte)
1 1 1 1 1 0 1 0Số bù 1 của 5
1 1 1 1 1 0 1 1Số bù 2 của 5
1+
0 0 0 0 0 1 0 1+ Số 5
0 0 0 0 0 0 0 01Kết quả
• Nhận xét
– Số bù 2 của x cộng với x là một dãy toàn bit 0 
(không tính bit 1 cao nhất do vượt quá phạm
vi lưu trữ). Do đó số bù 2 của x chính là giá
trị âm của x hay – x.
– Đổi số thập phân âm –5 sang nhị phân?
=> Đổi 5 sang nhị phân rồi lấy số bù 2 của nó.
– Thực hiện phép toán a – b?
a – b = a + (–b) => Cộng với số bù 2 của b
24/10/2015 38Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Tính giá trị không dấu và có dấu của 1 số?
– Ví dụ số word (16 bit): 1100 1100 1111 0000
– Số nguyên không dấu ?
• Tất cả 16 bit lưu giá trị.
• => giá trị là 52464.
– Số nguyên có dấu ?
• Bit cao nhất = 1 do đó số này là số âm.
=> độ lớn là giá trị của số bù 2.
• Số bù 2 = 0011 0011 0001 0000 = 13072.
=> giá trị là –13072.
24/10/2015 39Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Sử dụng dấu chấm động (floating-point).
• Ví dụ: 
– Số thực hệ 10: -123.4d = -12.34 x 101 =
-1.234 x 102 = -0.1234 x 103
• Biểu diễn khoa học: -1.234 x 102
• Chia làm 3 phần:
– 1 bit để biểu diễn dấu.
– Một chuỗi bit để biểu diễn số mũ.
– Một chuỗi bit để biểu diễn phần định trị
24/10/2015 40Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Với ví dụ trên: -1.234 x 102
– Bit biểu diễn dấu là 1 (ứng với giá trị âm)
– Biểu diễn số mũ là 2
– Biểu diễn phần trị là 1234
• Quy ước bên trái dấu chấm là 1 ký số khác không
24/10/2015 Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên 41
• Lưu trữ và xử lý: bit ~ số
• Hiển thị văn bản: ký tự # số
 Cần phải có bảng mã, làm nhiệm vụ
quy ước sự tương ứng giữa giá trị số và
giá trị ký tự.
• Bảng mã thông dụng: ASCII và Unicode.
24/10/2015 43Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• American Standard Code for Information
Interchange.
• ASCII được công bố làm tiêu chuẩn lần
đầu vào năm 1963.
• Là bộ mã ký tự dựa trên bảng chữ cái
tiếng Latinh (‘a’– ‘z’, ‘A’ – ‘Z’).
• Ban đầu, bảng mã ASCII chứa 128 mô tả
cặp ký tự và số.
24/10/2015 44Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Ký tự in được
– ‘ ’ (khoảng trắng): 32 (0x20)
– ‘0’ -> ‘9’: 48 (0x30) -> 57 (0x39)
– ‘A’ -> ‘Z’: 65 (0x41) -> 90 (0x5A)
– ‘a’ -> ‘z’: 97 (0x61) -> 122 (0x7A)
• Ký tự điều khiển
– ký tự rỗng: 0
– ‘ ’ (tab): 9
– ký tự xuống dòng: 10
– ký tự về đầu dòng: 13
24/10/2015 45Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Bảng mã ASCII mở rộng chứa 256 mô tả
cặp ký tự số.
– 128 ký tự đầu giống ASCII ban đầu.
– 128 ký tự sau bao gồm 1 số ký hiệu tiếng Hy
Lạp (‘α’, ‘β’, ‘π’, ), các biểu diễn tiền tệ (‘£’,
‘¥’, ), 
• Bảng mã ASCII không thể biểu diễn các ký
tự của các ngôn ngữ khác như tiếng Việt
(có dấu), Nga, Nhật, 
24/10/2015 46Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Unicode là bộ mã chuẩn quốc tế được
thiết kế để dùng làm bộ mã duy nhất cho
tất cả các ngôn ngữ khác nhau trên thế
giới.
• Hiện tại, mã unicode có 1.114.112 mã
(code points), được chia thành 17 miền,
mỗi miền có 65535 (216) mã.
24/10/2015 47Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Có nhiều cách biểu diễn mã unicode tùy
theo kích thước lưu trữ mỗi phần tử mã
(code point)
– UTF – 8: sử dụng từ 1 -> 4 Byte.
– UTF – 16: sử dụng 2 Byte.
– UTF – 32: sử dụng 4 Byte.
24/10/2015 48Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Trong bảng mã unicode, có phần mã dành 
riêng tương ứng với những ký tự tiếng 
Việt.
• Bảng mã unicode các ký tự tiếng Việt 
/v3.htm
24/10/2015 49Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Mỗi bộ mã có nhiều cách hiển thị.
• Font thực hiện chức năng ánh xạ giá trị
mã unicode với hình [ký tự] hiển thị tương
ứng.
• Các font hỗ trợ unicode (có tiếng Việt) phổ
biến:
– Times New Roman, 
– Arial, 
– Tahoma, 
– 
24/10/2015 50Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Tập tin văn bản thô
• Tập tin nhị phân
24/10/2015 52Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Thường dùng để chỉ tập tin văn bản có
cấu trúc đơn giản và thông dụng, có thể
xem nội dung và sửa chữa bằng các lệnh
của hệ điều hành hay chương trình soạn
thảo đơn giản.
• Không có header – phần thông tin nằm ở 
đầu tập tin, mô tả cấu trúc dữ liệu của tập
tin sau phần header.
24/10/2015 53Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• *.txt
• *.cpp
24/10/2015 54Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Tập tin theo cấu trúc ANSI text (hay ASCII 
text): chứa các ký tự (mã từ) trong bảng
mã ASCII.
• Đôi khi tập tin văn bản được tổ chức theo
quy ước để phục vụ 1 mục đích xác định: 
gọi là tập tin văn bản được cấu trúc hóa.
24/10/2015 55Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Ví dụ: Cần lưu trữ nội dung ma trận có 3 
dòng 4 cột
– Dòng đầu cho biết số dòng, số cột.
– 3 dòng tiếp theo mỗi dòng 4 giá trị: nội dung 
ma trận.
• Các loại tập tin văn bản cấu trúc thông
dụng hiện tại: 
– *.RTF
– *.HTML
24/10/2015 56Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Văn bản thô ANSI text dựa trên cơ sở các
ký tự 8-bit (256 ký hiệu).
 Bất tiện khi lưu văn bản của nhiều
ngôn ngữ
 Văn bản thô dạng mở rộng cho phép
lưu trữ được nhiều ngôn ngữ
– Unicode text (lưu ký tự UTF-16)
– UTF-8 text
24/10/2015 57Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Đa số tập tin nhị phân được cấu trúc hóa
theo một quy ước nào đó.
• Thường có phần header: chứa thông tin
mô tả sự bố trí và mối liên hệ của các byte
dữ liệu ở phía sau.
• Mở bằng các công cụ (phần mềm) chuyên
dụng.
24/10/2015 58Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên
• Tập tin mã thực thi:
– *.EXE, *.COM, *.DLL trên Windows
• Tập tin văn bản tích hợp dữ liệu văn bản,
hình ảnh, bảng biểu
– *.DOC của MS Word hay Open Office
• Tập tin multimedia
– Ảnh: *.bmp, *.jpg, 
– Âm thanh: *.wav, *.mp3, 
– Video: *.avi, *.mp4, 
24/10/2015 59Khoa CNTT - ĐH Khoa học Tự nhiên