Bài giảng Sinh lý tiêu hóa - Nguyễn Xuân Cẩm Huyên

SINH LÝ TIÊU HÓA
Nguyễn Xuân Cẩm Huyên
Đại cương về hệ tiêu hóa
• Cấu trúc và chức năng tổng quát của hệ tiêu 
hóa
• Cấu trúc thành ống tiêu hóa
• Các hoạt động của hệ tiêu hóa
• Cung cấp máu cho hệ tiêu hóa
• Điều hòa hoạt động tiêu hóa
Cấu trúc 
tổng quát
• Ống cơ dài 
• Cơ quan phụ
– Răng, lưỡi
– Tuyến nước bọt
– Gan
– Tụy
Chức năng
Thức ăn Chất bã
Chất dinh dưỡng
Đại cương về hệ tiêu hóa
• Cấu trúc và chức năng tổng quát của hệ tiêu 
hóa
• Cấu trúc thành ống tiêu hóa
• Các hoạt động của hệ tiêu hóa
• Cung cấp máu cho hệ tiêu hóa
• Điều hòa hoạt động tiêu hóa
(Thanh mạc)
(Cơ)
(Dưới niêm mạc)
(Niêm mạc)
Các lớp của thành ống tiêu hóa 
• Thanh mạc: bảo vệ các mô bên dưới và bài 
tiết thanh dịch để giảm ma sát trong ổ bụng
• Cơ: chịu trách nhiệm về hoạt động cơ học
• Dưới niêm mạc: nuôi các mô và vận chuyển 
các chất được hấp thu 
• Niêm mạc: bài tiết và hấp thu
Niêm mạc ruột non
(Nếp gấp)
(Nhung mao)
(Vi nhung mao)
Bờ bàn chải
• Vi nhung mao
• Tăng diện tích 
hấp thu
Diện tích niêm mạc ruột non x 500
Đại cương về hệ tiêu hóa
• Cấu trúc và chức năng tổng quát của hệ tiêu 
hóa
• Cấu trúc thành ống tiêu hóa
• Các hoạt động của hệ tiêu hóa
• Cung cấp máu cho hệ tiêu hóa
• Điều hòa hoạt động tiêu hóa
Các hoạt động của hệ tiêu hóa
Hoạt động 
cơ học
• Nhu động
• Phân đoạn
Bài tiết
• Dịch tiêu hóa
– Các kiểu bài tiết
• căn bản
• kích thích
– Thành phần
• Men
• Chất điện giải
• Chất nhầy
Men tiêu hóa
Nguồn gốc Men Tác dụng tiêu hóa
Nước bọt Amylase Tinh bột
Dịch vị Pepsin Protein
Dịch tụy Amylase
Protease
Lipase
Tinh bột
Protein và peptide
Mỡ
Men tiêu hóa (tt)
Nguồn gốc Men Tác dụng tiêu hóa
Tế bào ruột Dextrinase
Maltase
Sucrase
Lactase
Peptidase
Dextrin
Maltose
Sucrose
Lactose
Peptide
(Nước 
bọt)
(Dịch tụy)
(Mật)
(Dịch dạ dày)
pH dịch tiêu hóa
Tiêu hóa
• Biến thức ăn thành những chất có thể hấp 
thu
• Tiêu hóa 
– cơ học
• nhai
• cử động dạ dày ruột
– hóa học 
• HCl: thoái hóa protein
• Men: xúc tác phản ứng thủy phân thức ăn
Tiêu hóa carbohydrate
Tiêu hóa protein
Tiêu hóa mỡ
Hấp thu 
• Cơ chế
– Vận chuyển tích cực thứ phát
– Khuếch tán tăng cường
– Khuếch tán
• Hấp thu vào
– Mao mạch tĩnh mạch cửa gan tim
– Mạch bạch huyết ống ngực tim
Đại cương về hệ tiêu hóa
• Cấu trúc và chức năng tổng quát của hệ tiêu 
hóa
• Cấu trúc thành ống tiêu hóa
• Các hoạt động của hệ tiêu hóa
• Cung cấp máu cho hệ tiêu hóa
• Điều hòa hoạt động tiêu hóa
• Cung cấp máu 
cho hệ tiêu 
hóa
–  khi ăn vào
– Điều hòa
• Thần kinh
• Yếu tố tại 
chỗ
(ĐM thân tạng)
(ĐM mạc treo 
tràng trên)
(ĐM MTT dưới)
(TM 
cửa)
(ĐM chủ)
• Một bệnh nhân lớn tuổi, đang được điều trị
suy tim, đột ngột bị đau bụng dữ dội. Nhập 
viện trong tình trạng trụy tim mạch. 
• : thiếu máu ruột không do tắc ruột. 
• Bệnh có thể gây tử vong nếu không cấp cứu 
kịp thời.
• Nguyên nhân gây ra sự kiện đột ngột này ở
bệnh nhân suy tim?
–  cung lượng tim  lưu lượng máu đến ruột
– Vận tốc máu chảy   độ nhớt của máu 
đông máu rải rác trong tuần hoàn mạc treo tràng
– Co mạch  sức cản đối với lưu lượng máu
• Hậu quả của  lưu lượng máu đối với hoạt
động của ruột?
–  oxy và chất dinh dưỡng cho mô hoại tử
niêm mạc ruột. 
– Phá vỡ bờ bàn chải các mô bên dưới bị men 
tiêu hóa protein trong lòng ruột tấn công. 
– Vi khuẩn, độc tố vi khuẩn và độc chất từ tế bào
ruột bị hoại tử đi từ lòng ruột vào máu TM cửa
 sốc nhiễm trùng. 
– Thiếu oxy chuyển hóa yếm khí trong tế bào 
ADP biến đổi thành hypoxanthine gốc tự do 
oxy hóa lipid màng tế bào  tính thấm màng tế
bào mất nước, chất điện giải và máu từ ruột
 chết tế bào
– Thay thế tế bào chết chỉ xảy ra nếu tái lập lưư
lượng máu đến ruột
• Tại sao bệnh nhân này bị đau bụng?
– Phản ứng viêm khi bị thiếu máu và hoại tử mô
– Viêm màng bụng
• Cơ chế điều hòa lưu lượng máu đến ruột bị
rối loạn như thế nào?
–  huyết áp kích thích hệ giao cảm bài tiết
noradrenalin co mạch bài tiết ADH và
angiotensin II co mạch nhiều hơn lưu
lượng máu đến ruột càng 
• Điều trị như thế nào?
– Duy trì cung lượng tim, HA, cung cấp oxy cho mô
– Điều trị nhiễm trùng
– Bù nước và điện giải
– Phẫu thuật 
Đại cương về hệ tiêu hóa
• Cấu trúc và chức năng tổng quát của hệ tiêu 
hóa
• Cấu trúc thành ống tiêu hóa
• Các hoạt động của hệ tiêu hóa
• Cung cấp máu cho hệ tiêu hóa
• Điều hòa hoạt động tiêu hóa
Hệ nội tiết – cận tiết
Gastrin Dạ dày  co bóp dạ dày
 bài tiết axít dạ dày
Histamine Dạ dày  bài tiết axít dạ dày
Somatostatin Dạ dày  bài tiết gastrin, dịch ruột, dịch
tụy, mật
Cholecystoki
nin (CCK)
Ruột  bài tiết men tụy
 co bóp túi mật, ức chế thoát
thức ăn ra khỏi dạ dày
Secretin Ruột  bài tiết HCO3
- dịch tụy và dịch
mật
 bài tiết pepsin dạ dày
Hệ TK ruột
• Đám rối TK cơ 
hoạt động cơ học
• Đám rối TK dưới
niêm mạc 
– thông tin từ thụ
thể hóa học, cơ
học
– lưu lượng máu
– bài tiết và hấp thu
Hệ thần kinh 
tự chủ
• Phó giao cảm:
– Thần kinh X
– Thần kinh cùng
S2-S4
• Giao cảm
– Thần kinh phát
xuất từ tủy sống
T5-L2
Phó giao cảm
• Co cơ
•  bài tiết
• Giãn mạch
Giao cảm
• Giãn cơ
• Co mạch
Các giai đoạn bài tiết
• Tâm linh: thức ăn chưa vào đến dạ dày
• Dạ dày: thức ăn vào dạ dày
• Ruột: thức ăn vào ruột
Điều hòa việc ăn 
uống
• Vùng hạ đồi:
– TT đói
– TT no
• Cảm giác no
– Thụ thể cơ học-
hóa học từ dạ
dày-ruột
– Nồng độ chất dinh
dưỡng trong máu
cao
Tiêu hóa ở miệng và 
thực quản
Tiêu hóa ở miệng và thực quản
Hoạt động Điều hòa
Cơ học: Nhai
Nuốt
Bài tiết: Nước bọt Thần kinh tự chủ
Tiêu hóa: Tinh bột
Hấp thu: thuốc dưới lưỡi
Nhai
• Nghiền nhỏ thức ăn
–  diện tích tiếp xúc với men tiêu hóa 
– Tránh làm trầy niêm mạc ống tiêu hóa 
– Dễ nuốt
• Do trung tâm phản xạ nhai trong thân não 
điều khiển
Nuốt
• 3 giai đoạn: miệng, hầu, thực quản
• Trung tâm nuốt
Nhu động thực quản
• Nguyên phát (từ hầu); Thứ phát (căng thành TQ) 
(trào ngược dạ dày thực quản)
Cơ thắt thực quản dưới
• Nöõ, 42 tuoåi, nuoát thöùc aên ñaëc khoù khaên, nuoát thöùc aên
loûng deã hôn.
• Sau khi aên beänh nhaân thaáy ñau ngöïc vaø thöôøng ôï
thöùc aên.
• Test barit: phaàn döôùi thöïc quaûn hôi giaõn, phaàn treân
bình thöôøng. Khi beänh nhaân nuoát, thöùc aên ñi ra khoûi
thöïc quaûn raát chaäm.
• Ñieàu trò: nong cô thaét thöïc quaûn döôùi, caûi thieän vieäc
nuoát thöùc aên ñaëc nhöng 15 thaùng sau beänh nhaân
nuoát khoù trôû laïi.
Câu hỏi
• Thöùc aên ñöôïc ñöa töø thöïc quaûn xuoáng daï
daøy nhö theá naøo?
– Giãn cơ thắt thực quản trên
– Nhu động
– Giãn cơ thắt thực quản dưới
– Vai trò của trọng lực
• Taïi sao beänh nhaân laïi thaáy ñau ngöïc sau 
khi aên? taïi sao laïi bò traøo ngöôïc?
– Nhu động thực quản bị rối loạn, các đoạn khác 
nhau của thực quản co thắt cùng lúc nên không 
có nhu động diễn ra theo thứ tự để vận chuyển 
thức ăn xuống dưới
– Cơ thắt thực quản dưới co thắt nhiều hơn nên 
thức ăn đi vào dạ dày rất chậm 
• Taïi sao beänh nhaân laïi nuoát khoù trôû laïi sau
khi nong cô thaét thöïc quaûn döôùi?
– Nong cơ thắt thực quản để thức ăn đi vào dạ dày
dễ dàng
– Nong có thể làm rách cơ thắt thực quản, khi lành
thành sẹo làm cho lỗ cơ thắt lại chít hẹp hơn
Bài tiết nước bọt
Amylase
• Nữ, 60 t, đến khám vì khô miệng, nuốt và nhai khó, 
nhức mắt. 
• Bệnh nhân cũng cảm thấy thức ăn vô vị. 
• Khám: viêm lợi, lưỡi trông như có rãnh. 
• BS cho khảo sát chức năng nước bọt
– Thoa axit citric 5% lên lưỡi, đo lượng nước bọt nhổ vào
ống có khắc thể tích, cân miếng xốp
– Phương pháp phóng xạ: tiêm chất đồng vị phóng xạ và đo
lượng được hấp thu vào nang tuyến nước bọt
• Nguyên nhân gây khô miệng?
– Thuốc (chống trầm cảm, đồng vận giao cảm)
– Xạ trị vùng đầu và cổ
– Bệnh tự miễn (teo nang tuyến nước bọt)
– Tiểu đường, tiểu nhạt
– Rối loạn cảm giác vùng miệng (cảm giác khô 
miệng trong khi thật sự không bị khô miệng, lo 
lắng)
• Tại sao nước bọt lại quan trọng đối với sức 
khỏe răng miệng?
– Rửa xoang miệng và răng 
– Đệm axít
– Kháng khuẩn (sialoperoxidase, thiocyanate, 
immunoglobulin)
– Ngừa sự mất khoáng của răng (canxi phosphate)
• Hậu quả của khô miệng
– Bôi trơn nhai, nuốt, nói khó
– Hòa tan các chất  vị giác
– Bảo vệ sâu răng, bệnh về lợi, loét niêm mạc miệng
– Giữ ẩm niêm mạc miệng khát
• Hậu quả đối với thực quản
– Bôi trơn nuốt dễ, ngăn tác dụng của chất rắn lên thành 
thực quản
– Đệm axít và kháng khuẩn ngăn tác dụng của axít lên 
thực quản, ngừa nhiễm trùng thực quản
Vai trò của nước bọt
• Bôi trơn 
• Tiêu hóa tinh bột (amylase)
• Vệ sinh răng miệng
• Vị giác
• Cảm giác khát
• Hoạt động cơ học của miệng
• Hấp thu ở miệng
Điều hòa bài tiết nước bọt
Tiêu hóa ở dạ dày
Hoạt động Điều hòa
Cơ học: dự trữ thức ăn
biến thức ăn thành dưỡng trấp
đưa thức ăn xuống ruột
ói
Thần kinh
Nội tiết
Bài tiết: dịch dạ dày Thần kinh
Nội tiết
Tiêu hóa: protein
lipase
Hấp thu: thuốc (aspirin)
rượu
Các vùng chức năng
Dự trữ thức ăn
• Đáy: dự trữ thức ăn của một bữa ăn
• Phản xạ giãn tiếp nhận (receptive relaxation)
– Không làm tăng áp suất trong ổ bụng 
Nhào trộn thức ăn
• Nhu động: 3 lần/phút
– thân dạ dày
– hang vị
• Dưỡng trấp
Điều hòa 
đưa thức 
ăn xuống 
ruột non
 Axít
 Mỡ
 Tính ưu 
trương
Ói
 TT ói
 KT ngoại biên 
( tiêu hóa, tiền
đình, họng)
 KT trung ương
(vùng CTZ, TT
thần kinh cao
hơn)
Tiêu hóa ở dạ dày
• Các vùng chức năng
• Hoạt động cơ học
• Hoạt động bài tiết
– Thành phần và vai trò của dịch dạ dày
– Cơ chế bài tiết HCl
– Điều hòa bài tiết HCl
– Loét dạ dày tá tràng
Các tế bào tuyến axít
Sự bài tiết của dạ dày
Tế bào bài tiết Chất bài tiết Tác dụng
TB nhầy Chất nhầy Bôi trơn
Bảo vệ
TB thành HCl
Yếu tố nội tại
Hoạt hóa pepsinogen
Hấp thu vitamin B12
TB chính Pepsinogen Tiêu hóa protein
TB ECL Histamine  Bài tiết HCl
TB G Gastrin  Bài tiết HCl
TB D Somatostatin  Bài tiết HCl
Cơ chế
bài tiết 
HCl
• Bơm 
proton 
H+-K+-
ATP ase
Điều hòa 
bài tiết 
HCl
• Acetyl-
choline
• Histamine
• Gastrin
• Somato-
statin
• ♂ 45 tuoåi ñeán khaùm vì bieáng aên, ñau phần
treân buïng, maéc oùi vaø oùi.
• Đau nhieàu hôn khi ñoùi, bớt ñau khi aên vaøo.
Ban ñeâm caûm thaáy noùng phía sau xöông öùc.
• Uoáng röôïu vaø huùt thuoác nhieàu.
• Khaùm thaáy ñau khu truù taïi vuøng thöôïng vò.
Nội soi
Ñieàu trò
• Thuoác trung hoøa axít: bôùt nhöng khoâng heát.
• Cimetidine: bôùt nhöng 6 tuaàn sau beänh taùi phaùt. 
• Omeprazole: heát trieäu chöùng nhanh hôn nhöng 8 
thaùng sau laïi taùi phaùt.
• Theâm khaùng sinh: 2 naêm sau chöa thaáy taùi phaùt
Câu hỏi
• Vò trí loeùt thöôøng 
xaûy ra ôû ñaâu taïi taù 
traøng? Vì sao?
– Hành tá tràng
• Loeùt daï daøy thöôøng xaûy ra taïi ñaâu? Vì sao?
– Hang vị
– Không có tuyến axít
• Cô cheá taùc duïng cuûa thuoác khaùng thuï theå 
H
2 
nhö cimetidine laø gì? taïi sao laïi cho 
uoáng vaøo buoåi toái?
– Cạnh tranh với histamine trên tế bào thành
– Buổi tối: nhịn đói, chỗ loét không được che lấp 
bởi thức ăn
• Cô cheá taùc duïng cuûa omeprazole laø gì?
– Ức chế bơm proton
• Taïi sao phaûi cho uoáng khaùng sinh?
– Diệt Helicobacter pylori