Cảm quan về đời sống mang màu sắc hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0093
Social Science, 2017, Vol. 62, Iss. 11, pp. 89-95
This paper is available online at 
CẢM QUAN VỀ ĐỜI SỐNGMANGMÀU SẮC HIỆN SINH
TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM HIỆN NAY
Nguyễn Thị Hải Phương
Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Tóm tắt. Dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh trong tiểu thuyết hiện nay được thể hiện ở nhiều
phương diện khác trong đó nổi bật nhất là ở cảm quan về đời sống mang đậm màu sắc hiện
sinh. Đó là một cuộc sống trống rỗng, nhạt nhẽo, đơn điệu, nhàm chán lặp đi lặp lại và con
người luôn bị bủa vây bởi nỗi cô đơn, lạc lõng... Chính vì coi trọng nhân vị, coi trọng sự tự
do cá nhân nên các nhà văn hiện nay đã thể hiện sự lo lắng, bất an về tình trạng đánh mất
bản sắc của con người; họ muốn cất lên hồi chuông cảnh tỉnh con người cần phải thay đổi,
làm cho cuộc đời của mình có ý nghĩa hơn...
Từ khóa: Chủ nghĩa hiện sinh, tiểu thuyết Việt Nam, cảm quan về đời sống.
1. Mở đầu
Chủ nghĩa hiện sinh là một trào lưu triết học phát triển mạnh mẽ ở phương Tây vào đầu thế
kỉ XX và có sự tác động sâu sắc tới nhiều lĩnh vực của đời sống cũng như khoa học, trong đó có
văn học. Bàn về dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh trong văn học hiện nay cũng đã có một số ý kiến.
Đó có thể là những ý kiến nghiên cứu một cách tổng quát sự xuất hiện của khuynh hướng hiện sinh
trong các thể loại văn học như truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ: Cảm thức hiện sinh trong truyện ngắn
Việt Nam từ 1986 đến 2010 của Trần Nhật Thu [11], Khuynh hướng hiện sinh trong tiểu thuyết Việt
Nam sau 1986 của Thái Phan Vàng Anh [1], Khuynh hướng hiện sinh trong thơ nữ Việt Nam thời
kì đổi mới của Trần Hoài Anh [2]. . . Bên cạnh đó, có rất nhiều bài báo, luận văn lại đi vào phân
tích những biểu hiện của dấu ấn hiện sinh qua sáng tác của một nhà văn cụ thể: Ám ảnh hiện sinh
trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp của Nguyễn Thành Thi [10], Màu sắc hiện sinh trong sáng
tác của Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị Hoài của Nguyễn Phương Hảo [5], Dấu ấn của chủ nghĩa
hiện sinh trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương của Phạm Thị Thắm [9], Cảm quan hiện sinh
trong tiểu thuyết Đoàn Minh Phượng của Nguyễn Thị Minh Huệ [6]. . . Như vậy, hầu hết các nhà
phê bình đều nhận thấy, trong văn học hiện nay dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh được thể hiện khá
rõ nét, nó chi phối các tác phẩm từ việc tổ chức thế giới hình tượng (nhân vật, không gian, thời
gian. . . ) đến cấu trúc văn bản ngôn từ (motif, biểu tượng, hình ảnh, giọng điệu. . . ). Trong phạm vi
bài viết này, trên cơ sở kế thừa quan niệm của những người đi trước, người viết chỉ xin đi sâu vào
phân tích một phương diện cụ thể của tiểu thuyết Việt Nam hiện nay mang đậm dấu ấn của chủ
nghĩa hiện sinh đó là cảm quan về đời sống của các nhà văn.
Ngày nhận bài: 15/1/2017. Ngày sửa bài: 2/7/2017. Ngày nhận đăng: 20/9/2017
Liên hệ: Nguyễn Thị Hải Phương, e-mail: haiphuongdhsp@yahoo.com
89
Nguyễn Thị Hải Phương
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Sơ lược về sự biểu hiện của dấu ấn chủ nghĩa hiện sinh trong lịch sử văn
học Việt Nam
Chủ nghĩa hiện sinh ra đời như là sự phản ứng lại chủ nghĩa duy lí, góp phần hướng con
người về với thế giới tinh thần, đời sống của nội tâm sống động và cụ thể. Chủ nghĩa hiện sinh gắn
liền với tên tuổi của những nhà triết học lớn như Karl Jaspers, Gabriel Marcel, Martin Heidegger,
Jean Paul Sartre. . . Nét nổi bật trong tư tưởng của chủ nghĩa hiện sinh là sự quan tâm tới sự hiện
hữu cá nhân như một nhân vị độc lập; các nhà hiện sinh cho rằng nhân vị của con người chính là
hiện sinh của nó, mang bộ mặt riêng biệt, đặc thù... Chủ nghĩa hiện sinh lưu tâm tới các phạm trù
“cô đơn”, “lo âu”, “vươn lên”, “nhập cuộc”, “tha hóa”. . . Nét đặc biệt là các nhà triết học hiện sinh
thường ít trình bày các quan điểm triết học của mình dưới dạng một hệ thống lí luận như theo cách
truyền thống của triết học phương Tây mà chủ yếu thông qua các tác phẩm văn học. Có lẽ vì thế
mà ta nhận thấy rất nhiều nhà văn hiện sinh nổi tiếng cũng đồng thời là những triết gia hiện sinh.
Quan sát sự vận động của văn học Việt Nam, ta có thể tìm thấy dấu ấn của chủ nghĩa hiện
sinh được thể hiện trong một số tác phẩm văn học giai đoạn 1930 – 1945. Đọc những sáng tác của
Huy Cận, Nguyễn Bính, Vũ Hoàng Chương, Bích Khê, Hàn Mặc Tử. . . trong phong trào Thơ Mới,
ta có thể nhận thấy tâm thức hiện sinh được thể hiện khá rõ nét qua những cảm xúc về nỗi cô đơn,
về cái chết, về sự siêu việt. . . Với cuốn tiểu thuyết Bướm trắng, Nhất Linh đã đặt ra vấn đề về tính
chất phi lí của cuộc đời, về sự sa đọa của con người. Trong văn học 1945 – 1975, dấu ấn của chủ
nghĩa hiện sinh được thể hiện khá phổ biến trong bộ phận văn học đô thị Miền Nam với những tác
phẩm của Nguyễn Thị Hoàng, Nhã Ca, Duyên Anh. . . Các tác phẩm của Nguyễn Thị Hoàng như
Bóng tối cuối cùng, Buồn như đời người, Vực nước mắt, Cuộc tình trong ngục thất. . . đã vẽ nên
trước mắt ta một cuộc sống với những nỗi đau khổ, cô đơn. . . Trong các tác phẩm Điệu ru nước
mắt, Nước mắt lưng tròng, Sa mạc tuổi trẻ, Ảo vọng tuổi trẻ, Luật hè phố..., Duyên Anh cũng đã
thể hiện được một cách khá sinh động, chân thực về tâm trạng lo âu, bất an của con người trước
cuộc sống đầy biến động. Cảm thức về sự lạc loài của nhà văn Nhã Ca trong Bóng tối thời con gái,
Cô hippy lạc loài. . . cũng mang đậm màu sắc hiện sinh. Có thể nói, sự tác động của xã hội, cùng
với những ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện sinh đã đưa lại cho văn chương đô thị miền Nam 1954 –
1975 một màu sắc mới. Tuy nhiên, các sáng tác này cũng có những hạn chế nhất định khi đôi lúc
quá tô đậm sự bi quan, bế tắc của con người. Đặc biệt, dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh được thể
hiện đậm nét trong văn học Việt Nam đương đại nói chung và tiểu thuyết nói riêng. Tiểu thuyết
Việt Nam đương đại ra đời trong bối cảnh trật tự diễn ngôn trong xã hội, hệ thống giá trị trong xã
hội có nhiều thay đổi. Sự thay đổi ấy là hệ quả của sự vận động tất yếu trên nhiều phương diện. Đó
là sự chuyển đổi từ hoàn cảnh chiến tranh sang hoà bình; từ nền kinh tế tập trung, bao cấp sang
nền kinh tế thị trường. . . Trong giai đoạn 1945-1975, do hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, tinh
thần yêu nước và ý thức cộng đồng đã được phát huy cao độ. Mỗi người đều tự nguyện hi sinh bản
thân, hi sinh tuổi thanh xuân của mình, quyết tử cho Tổ Quốc quyết sinh, tất cả cho tiền tuyến, tất
cả cho chiến thắng. . . Hòa bình lập lại, con người trở lại với cuộc sống đời thường. Đúng như nhà
văn Nguyên Ngọc đã khẳng định: “Trong chiến tranh, mọi quan hệ xã hội và con người dồn lại
và thu hẹp vào một quan hệ duy nhất: sống - chết. Người ta phải sống phi thường, phi thường có
thể là cao cả, nhưng phi thường cũng đồng thời là triệt tiêu đi bao nhiêu quan hệ bình thường mà
vô cùng phong phú và phức tạp của con người, đẩy tất cả các quan hệ ấy về phía sau. (. . . ) Ngọn
lửa chiến tranh thiêu cháy cả những nhỏ nhen, nhiêu khê của cuộc sống thường ngày. Hoà bình
thì khác hẳn. Hoà bình tức là trở lại đối mặt với cái bình thường hằng ngày, cái bình thường mà
muôn thủa, tất cả những nhiêu khê của cuộc sống bị che lấp trong chiến tranh bây giờ thức dậy,
vây quanh con người từng giờ ở khắp mọi nơi” [7;tr.169]. Đứng trước sự thay đổi này, mỗi người
90
Cảm quan về đời sống mang màu sắc hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay
đều ý thức được họ không thể chỉ sống mãi với cái phi thường, với những “đại tự sự” mà còn phải
sống cuộc đời bình thường, phải đối mặt với những vấn đề của cuộc sống nhân sinh đầy bộn bề,
phức tạp. Bên cạnh đó, từ sau năm 1986, đại hội Đảng VI cùng đường lối đổi mới toàn diện đã
tạo điều kiện thuận lợi cho các trào lưu tư tưởng phương Tây hiện đại trong đó có chủ nghĩa hiện
sinh du nhập và lan tỏa ảnh hưởng ở nước ta. Các sáng tác của J. P. Sartre, A. Camus,. . . thu hút
các nhà văn Việt Nam tới mức “người được gọi là trí thức phải có một bản dịch cuốn Buồn nôn
của Sartre gối đầu giường” (Nguyễn Tiến Dũng). Và đọc tiểu thuyết của các nhà văn hiện nay như
Phạm Thị Hoài, Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Việt Hà, Đoàn Minh Phượng, Tạ Duy Anh, Nguyễn
Bình Phương. . . ta dễ dàng nhận thấy họ đã chịu ảnh hưởng khá sâu sắc những tư tưởng, những
quan niệm về đời sống của các nhà hiện sinh.
2.2. Biểu hiện của màu sắc hiện sinh trong cảm quan về đời sống của tiểu thuyết
Việt Nam hiện nay
2.2.1. Cuộc sống mang tính trống rỗng, nhạt nhẽo, nhàm chán, lặp đi lặp lại
Khi viết về cuộc sống đời thường, các nhà tiểu thuyết thời kì đổi mới thường ít đi sâu vào
miêu tả sự nghèo đói thiếu thốn về vật chất mà chủ yếu đi vào tái hiện trạng thái bi kịch, trống
rỗng, nhạt nhẽo, nhàm chán, tẻ nhạt của đời sống. Một cuộc sống mà trong đó những giá trị đều
bị nhạt hóa. Có lẽ đây chính là một trong những biểu hiện rõ nhất của dấu ấn hiện sinh trong cảm
quan về đời sống của tiểu thuyết hiện nay. Đọc Buồn nôn của J. Sartre - một trong những tác giả
tiêu biểu của văn học hiện sinh, ta thấy nhân vật Roquentin cũng luôn bị ám ảnh cảm nhận về một
cuộc sống khuôn mẫu, tẻ nhạt vô nghĩa: “Từ trên đỉnh đồi này, tôi cảm thấy mình xa họ biết chừng
nào! Tôi có cảm giác mình thuộc giống loài khác... Ngày nào công viên cũng đóng cửa lúc mười
sáu giờ vào mùa đông, mười tám giờ vào mùa hè; chì nóng chảy ở 335 độ; chuyến tàu điện cuối
cùng trong ngày khởi hành từ Tòa thị chính lúc hai mươi ba giờ năm phút. Họ bình yên, ít nhiều
rầu rĩ nghĩ tới ngày mai, tức là một cách đơn giản, một ngày hôm nay mới; các thành phố chỉ có
một ngày duy nhất, mỗi buổi sáng, trở đi trở lại giống nhau. Nhiều lắm thì ngày chủ nhật, người
ta trang điểm cho nó chút đỉnh” [8;tr.294]. Roquentin gọi những con người như vậy là “bọn ngốc”
và anh cảm thấy “buồn nôn” khi phải chứng kiến cuộc sống ấy. Và đọc tiểu thuyết Việt Nam hiện
nay ta cũng thấy nỗi ám ảnh về một đời sống trống rỗng, nhạt nhẽo cứ trở đi trở lại trong sáng tác
của các nhà văn. Trong Mary Sến, Phạm Thị Hoài đã đề cập đến sự bế tắc, ngột ngạt và vô dụng
của cuộc sống viên chức Việt Nam những năm đầu đổi mới. Đặc biệt đến Thiên sứ, nhà văn này
đã vẽ nên trước mắt người đọc một đời sống nhạt nhẽo, bần cùng về tinh thần. Một cuộc sống đời
thường mà tin số đề là một trong ba chương trình hấp dẫn nhất. Thế giới giải trí của trẻ thơ chỉ vẻn
vẹn có “báo thiếu niên tiền phong hai màu lòe loẹt và một vài đầu truyện Kim đồng do người lớn
hạ cố viết cho lũ trẻ.”. Trong cuộc sống đó, gương mặt trí thức hiện lên thật méo mó, quái dị. Thầy
Kiên với những bài giảng kiểu “bơ là loại thịt người ta đóng vào ống bơ đem ra chợ bán”. Mỗi lần
giảng bài xong, thầy lại “lồm ngồm tìm dép ở một xó nào”; lúc thầy giảng bài thì “bọt trào ra trắng
xóa hai bên mép”. Bố Hoài là một người ham mê sách nhưng khi chọn sách ông chỉ quan tâm đến
độ dày mỏng của cuốn sách hơn là chất lượng của nó. Ông có một thú vui là sưu tầm sách nhưng
mục đích của việc làm này không phải là để nâng cao kiến thức mà là “để mở hiệu cho thuê sách
khi về hưu”. Ngay cả Hùng - một người được đào tạo một cách tử tế ở nước ngoài, có tấm bằng
đỏ Lomonoxop trong tay nhưng đời sống tâm hồn cũng nghèo nàn và tẻ nhạt. Anh là một người
“trung lập và ôn hòa tuyệt đối, cái gì cũng biết một chút, cái gì cũng say mê một chút, toàn diện
và hời hợt”, suốt đời “thủ thế phòng ngự, e sợ vong thân, mất chuẩn mực ôn hòa định hướng cuộc
đời”. Với tiểu thuyết Ngồi, Nguyễn Bình Phương lại phơi bày nên trước mắt ta một cuộc sống rời
rạc, tẻ nhạt, đầy cái thô tục, tầm thường - một cuộc sống với những tiếng chửi tục tằn, tiếng gọi
91
Nguyễn Thị Hải Phương
điện vay tiền, tiếng tụng kinh, gõ mõ. Một cuộc sống chất đầy những mâu thuẫn - trong cơ quan
nhà nước thì mâu thuẫn bè phái; trong gia đình thì mâu thuẫn vợ chồng; ngoài xã hội thì đầy rẫy
những tệ nạn đề đóm, mại dâm, cờ bạc, ma túy, lừa đảo, mê tín dị đoan... Tác phẩm đã miêu tả
một cách chân thực những trạng thái của một cuộc sống vừa căng thẳng, mệt mỏi vừa phức tạp,
rối mù. . .
Trong cuộc sống nhàm chán, tẻ nhạt đó, các giá trị tinh thần cũng bị nhạt hóa, con người
cũng dần đánh mất bản sắc của mình, họ bị biến thành những cỗ máy.... Như chúng ta đã biết, chủ
nghĩa hiện sinh luôn đề cao con người như một nhân vị độc lập, một nhân cách độc đáo chứ không
phải là một con số vô danh, một cái bóng của ý niệm hay một phạm trù trừu tượng. Chủ nghĩa hiện
sinh đề cao tự do cá nhân con người, quan tâm tới việc giải phóng con người để con người thực sự
được tự do, làm nổi bật cái độc đáo của con người, làm cho con người không bị hòa tan vào thế
giới bao la, rộng lớn. . . Trong các tác phẩm của mình, Heidegger đã phê phán việc tuỳ tiện thay
thế nhân cách này bằng nhân cách khác, đặt một người vào chỗ của bất cứ một người khác. Ông
cho rằng, hiện tượng bình quân hoá này sẽ đẩy con người đến chỗ không có bản sắc riêng, không
có chút sắc cạnh, không có cái độc đáo của mình. Đọc tiểu thuyết Việt Nam hiện nay, ta nhận thấy,
vì coi trọng nhân vị, coi trọng sự tự do cá nhân của mỗi con người nên các nhà văn đã thể hiện sự
lo lắng, bất an về tình trạng đánh mất bản sắc của con người, về nguy cơ số hoá con người trong
thời đại kĩ trị. Thiên sứ của Phạm Thị Hoài đã miêu tả những “thằng người không mặt”: “Trên cổ
là một khoảng trắng mênh mông, không ranh giới với môi trường, hoà tan, giải tán, một vệt xoá
không thương tiếc của chiếc giẻ lau vô hình”. Trong Chinatown, với sự hiện diện của những con số
khô cứng: hai nghìn Chinatown, một tỉ người Trung Quốc, bốn mươi chín đồng nghiệp, hai trăm
cụ ông, hai trăm cụ bà, hai trăm nam sinh, hai trăm nữ sinh, vài nghìn phụ nữ. . . , Thuận cũng đã
cảnh báo với người đọc về nguy cơ cá tính của con người sắp sửa bị hoà tan vào một dòng chảy vô
bản sắc; gương mặt cá nhân đã bị hoà tan trong đám đông.
Chính cảm giác bất ổn về đời sống tinh thần nghèo nàn đã khiến con người rơi vào trạng
thái buông xuôi, đắm chìm trong những thú dung tục tầm thường, cạn kiệt khả năng yêu thương,
chia sẻ với người khác. Trong Thiên sứ, nhân vật người mẹ thì suốt ngày cằn nhằn về nỗi lo cơm
áo gạo tiền; ông bố chỉ lo lắng về việc bảo vệ uy tín và danh dự, không cho nó bị tổn thương, “thà
giết chết tình yêu còn hơn mất nó”; Hằng thì tối ngày lo vùi đầu vào những cuộc tình lãng mạn và
những buổi tiệc tùng nhạt nhẽo còn ông chồng của Hằng thì có niềm đam mê rất bệnh hoạn là sưu
tầm giấy toa lét... Trong sự vận hành của cuộc sống với những “cỗ máy tâm hồn rệu rã, đơn điệu”
đó, Hoài – một cái Tôi thuần khiết đã rơi vào trạng thái cô đơn, còn bé Hon “thiên sứ” với những
cái hôn nồng cháy cũng đã không thể nào sống được, phải ra đi. Trong Ngồi, Nguyễn Bình Phương
cũng tái hiện lại cuộc sống của những cán bộ công chức đầy nhàm chán, tẻ nhạt ở một khu tập thể;
họ tìm đến cơ quan nhà nước không phải để làm việc, để phấn đấu, để cống hiến mà để “ngồi”.
Họ ngồi để bàn mưu tính kế, triệt hạ, lật đổ, nói xấu nhau. Họ ngồi để tán gẫu, đọc báo, gây sự và
đánh nhau: “Khẩn cầm tờ báo có đang mẫu tin tìm tung tích nạn nhân kẹp vào thân xe và phóng về
cơ quan. Nghĩa, Nhung và Hùng đang ngồi tán chuyện về xe máy. Nghĩa ghét cánh già đi xe máy
vì dề dà, gây cản trở cho người khác. Hùng ghét bộn choai choai vì hay nuồn nách, đánh võng.
Nhung ủng hộ đám con gái trẻ vì chúng đi nhanh mà vẫn cẩn thận. . . ”. Còn khi họ không “ngồi”
thì mọi chuyện còn tệ hại hơn: họ đi chơi gái, uống rượu, đi đánh đề và đi làm tình với nhau. Với
việc miêu tả những con người với cuộc sống tẻ nhạt, nhàm chán, các nhà văn hiện nay muốn cất
lên hồi chuông cảnh tỉnh con người cần phải thay đổi, làm cho cuộc đời của mình có ý nghĩa hơn,
không nên rập khuôn, máy móc để rồi đánh mất tính độc đáo của mình, lờ nhờ, hòa tan vào bao
con người khác, vào thế giới bao la, rộng lớn. . .
92
Cảm quan về đời sống mang màu sắc hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay
2.2.2. Cuộc sống chứa đầy nỗi cô đơn, lạc loài, vô định
Bên cạnh quan niệm về cuộc sống nhàm chán, trống rỗng, tẻ nhạt, các nhà văn hiện nay
cũng thể hiện cảm nhận về một cuộc sống ẩn chứa nỗi cô đơn, lạc loài, bất an, vô định. Theo
Heidegger, một nhà triết học hiện sinh, con người lúc nào cũng phải sống trong tâm trạng lo âu,
bất ổn vì bị ném vào trong một thế giới xa lạ, hiểm nguy, thiếu sự an toàn, vì phải đối mặt với
cái chết, dù cho con người cố tìm đủ mọi cách trốn chạy để xa lánh cái chết. Cái chết có thể đến
với con người với bất kì nơi đâu và bất kì lúc nào. Với Heidegger, sống, tức là đang đi về với cái
chết, là đi trước vào trong cái chết nên con người càng phải nhận thức rõ cảnh ngộ đó của mình
để có những sự lựa chọn đúng đắn và có ý nghĩa cho những hành động ở đời. Cũng cùng quan
điểm như thế, theo J.P.Sartre, tồn tại người là hư vô; con người luôn cô đơn và cái chết luôn hiện
diện. Đọc tiểu thuyết Việt Nam đương đại, ta thấy các nhà văn như Nguyễn Bình Phương, Thuận,
Nguyễn Việt Hà... miêu tả những con người rơi vào trạng thái sống đầy bất an, vô định, lạc lõng
trong không gian, thời gian và trong chính tâm hồn của mình. Nhân vật em trong Trí nhớ suy tàn
của Nguyễn Bình Phương không thể định vị được sự tồn tại của chính mình: “Vũ bên trái, Tuấn
bên phải, trận ốm sau lưng và cái gì đó như chiếc kim khâu khổng lồ trước mặt”. Một trạng thái
mà nhân vật thường xuyên rơi vào là trạng thái không định hình, không rõ rệt. Tất cả chỉ là mang
máng, hình như, không nhớ. . . Qua nhân vật em, Nguyễn Bình Phương gây cho ta một ám ảnh,
một cảm giác bất an về tình trạng tồn tại của mình. Cuộc sống chúng ta nhiều khi là một sự loay
hoay, dò dẫm trong những cõi sương mù do chính mình tạo ra. Ta không biết ta đang ở đâu và cái
gì đang chờ đợi ta phía trước. Nhân vật Hoàng trong Cơ hội của chúa lang thang từ Hà Nội đến
Sài Gòn, từ những khách sạn sang trọng đến khu ổ chuột nhưng không nơi nào anh hòa nhập được.
Hoàng lạc lõng và xa lạ với thế giới của đồng tiền, quyền lực, thế giới của công sở trong hiện tại
và mù mịt về tương lai.
Trạng thái bất định của đời sống càng được khắc họa rõ khi ta đọc những tiểu thuyết của
Thuận. Bao trùm lên các tiểu thuyết của cô từ Made in Vietnam đến Chinatown, T mất tích, Paris
11/8 và VânVy. . . là thân phận bấp bênh, trôi nổi của những di dân nhỏ bé. Thuận từng phát biểu:
“Di dân nhỏ bé là mối quan tâm lớn của tôi. Người ta chỉ cần mấy tiếng đồng hồ để bay từ Paris
sang Dukas, Bombay hay Hà Nội, nhưng có lẽ người ta sẽ chẳng bao giờ rút ngắn được khoảng
cách giữa các mức sống, các niềm tin, các nền văn hóa. Một trong những nạn nhân chính của cái
hố ngày càng sâu gữa phương Tây và Thế giới thứ ba không ai khác ngoài di dân nhỏ bé” [12].
Các nhân vật di dân trong tác phẩm của Thuận từ nhân vật Tôi trong Chinatown đến Liên, Mai
Lan, Pát, Nát trong Paris 11/8... đều rơi vào trạng thái sống bất an, vô định, họ lạc lõng với chung
quanh và lạc lõng với chính mình. Ở họ luôn thường trực câu nói: “Tôi không biết. . . ”, “Tôi không
hiểu tại sao. . . ”. Họ lạc lõng trong công việc, trong tồn tại: “Giáo viên ngẩng lên nheo mắt bảo:
con trai tặng đấy. Liên im lặng. Giáo viên chỉ vào khung ảnh màu vàng bảo: con trai đây, bên cạnh
là con gái còn đây là chồng. Liên lại gật đầu. Giáo viên lại tiếp: bây giờ chồng mất rồi. Liên không
hiểu gì. Giáo viên lại nói tiếp: huyết áp cao. Liên vẫn không hiểu gì. Giáo viên bảo nhồi máu cơ
tim. Liên gật đầu” (Paris 11/8). Chính sự ngơ ngác của Liên đã đẩy cô vào tình trạng thất nghiệp:
không tiền, không tình, không nhà. Nhân vật Tôi trong Chinatown do mang mác người nhập cư
nên “các đồng nghiệp nhanh chóng trao cho cô ba lớp có vấn đề của ba khối” và mỗi khi cô lên
lớp thì học trò không thèm nghe cô giảng vì “chúng nó bảo tôi không biết phương pháp giảng dạy.
Tôi chỉ biết phương pháp giảng dạy việt Nam”. Ngay cả Mai Lan - một cô hoa hậu sống bằng tiền
trợ cấp nuôi con và bằng cách khai thác nhan sắc của mình, nhưng rồi nhan sắc cũng tàn phai, con
gái lại thất tình phải nhảy lầu tự tử nên cô mất tiền trợ cấp, mất nhà ở. . . Hiện tại của những người
di dân đã bi đát và tương lai lại cũng chẳng sáng sủa gì. Một tương lại đầy bất trắc, rủi ro đang chờ
đợi họ. Nhân vật Tôi (Chinatown) sau hai tiếng đồng hồ sống với những hoài niệm quá khứ, những
ám ảnh về người tình lại trở về thực tại chua xót: “Ngày lặn lội ba tiếng hết xe buýt lại đến tàu hỏa
93
Nguyễn Thị Hải Phương
để dạy các lớp có vấn đề; học trò là một lũ choai choai, cả ngày giờ ngồi ngáp, bàn chủ đề phim
tươi mát” và một tương lai với nguy cơ mất việc đang bày ra trước mắt. Như vậy, bằng tài năng và
bằng chính sự trải nghiệm của mình, Thuận đã phơi bày trước mắt người đọc một cuộc sống đời
thường đầy bất định, lạc lõng của những di dân nhỏ bé. Họ phải sống ở một nền văn hóa khác, một
ngôn ngữ khác nên luôn cảm giác bơ vơ, xa lạ với thế giới xung quanh và đôi khi xa lạ với chính
mình.
2.2.3. Cuộc sống mang màu sắc phi lí, bất thường
Một biểu hiện nữa của dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay chính là cảm
quan về đời sống mang tính phi lí, bất thường. Đọc tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương, Châu Diên,
Đoàn Minh Phượng, Hồ Anh Thái..., ta dễ dàng bắt gặp những mảng hiện phi lí tồn tại cùng cái
quen thuộc hằng ngày. Với Người sông Mê, Châu Diên đã xáo trộn không gian thực và không gian
ảo, giữa cõi thực với chốn sông Mê, bến Lú, giữa hiện tại của các nhân vật với “kiếp ảo”, “kiếp
gốc” của chúng. Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng cũng là câu chuyện nửa hư nửa thực về
kiếp nhân sinh. Đọc tác phẩm ta thấy những câu chuyện về cuộc đời An Mi, về gia đình Michael
đều được bao bọc bởi nhiều điều phi lí, khó tin. Sự thật liên tiếp bị chối bỏ khiến người đọc cũng
cảm thấy hoang mang, không biết đâu là sự thực. Cuốn sổ nhật kí mà Michael Kempf trao cho An
Mi nói rằng chính Michael biết được sự thật đau đớn về cái chết của mẹ, về sự mất tích của đứa
em trai vô tội là do người cha gây nên. Thế nhưng khi An Mi muốn xác nhận sự thật thì Michael
Kempf lại phủ nhận những gì mà anh ta đã viết. An Mi muốn truy tìm sự thật về câu chuyện gia
đình Michael nhưng An Mi lại sống nhiều bằng ám ảnh, mộng mị nên bản thân câu chuyện của cô
cũng đã tạo cảm giác khó tin cho người đọc. Thiên thần sám hối của Tạ Duy Anh viết về nỗi đau
nhân tình thế thái. Trong cảm nhận của bào thai, cuộc sống ngoài kia đầy rẫy những chuyện “tàn
ác, liêm sỉ và vô lương”... Bào thai hoài nghi về sự sống của con người: “Tôi cảm nhận cuộc sống
ngoài kia như một cái gì khủng khiếp đang diễn ra hằng ngày”. Từ suy nghĩ ấy, nó quyết định dừng
cuộc hành trình đến với trần gian để quay về làm thiên thần vĩnh viễn.
Điều đáng chú ý trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại là các nhà văn để cho cái phi lí xuất
hiện một cách bình thường giữa đời sống thực, cái phi lí trở thành quy luật trong một thế giới bình
thường. Đọc Những đứa trẻ chết già của Nguyễn Bình Phương, ta bắt gặp sự tồn tại của hai cõi âm
dương, của người sống và người chết hòa lẫn vào nhau. Trong Ngồi, cái phi lí và cái có lí cũng trộn
lẫn vào nhau, hòa vào nhau không thể tách ra được. Bức hình người đàn ông ngồi trong tư thế nửa
như thiền sư, nửa như kẻ hành khất, có chữ Niểu là có lí hay phi lí? Hình ảnh chiếc chén hạt mít
xoay tít trên các kí tự là có lí hay phi lí? Hình ảnh con bướm trắng hấp hối trước hiên nhà Thúy và
trong vườn nhà Trương là có lí hay phi lí? Các nhà văn đã không ngần ngại phủ lên trên tác phẩm
của mình một màu sắc phi lí, hoang đường để đem đến cho người đọc một quan niệm đa chiều hơn
về hiện thực.
3. Kết luận
Như vây, dòng chảy hơn 30 năm của tiểu thuyết đương đại - khoảng thời gian ấy chưa phải
là dài nhưng cũng đủ để giúp chúng ta nhìn thấy được những bước thăng trầm của thể loại. Nghiên
cứu dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh trong cảm quan về đời sống của tiểu thuyết Việt Nam đương
đại có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, nó không chỉ cho ta thấy được phong cách thể loại tiểu thuyết
thời kì này mà nó còn giúp ta hiểu được phần nào hệ hình ý thức xã hội và cơ chế văn hóa của thời
kì đổi mới đã chi phối sự ra đời và vận hành của tiểu thuyết hiện nay. Rõ ràng, việc xuất hiện đậm
nét của dấu ấn hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại hoàn toàn không phải là một sự
ngẫu nhiên mà nó có những lí do của nó. Cùng với sự vận động nhanh chóng và phức tạp của đời
94
Cảm quan về đời sống mang màu sắc hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam hiện nay
sống xã hội, chính chủ trương nói thật, “nhìn thẳng vào sự thật” của Đảng cộng với sự tác động
mạnh mẽ của văn học thế giới... là những nhân tố quan trọng tạo điều kiện để cho nhà văn hiện
nay thể hiện những cảm nhận, suy ngẫm sâu sắc của mình về thực trạng của đời sống, về thân phận
của con người trước nền văn minh kĩ thuật của thế giới hiện đại. Chịu ảnh hưởng của chủ nghĩa
hiện sinh, các nhà văn hiện nay thông qua tác phẩm của mình đã làm cho con người bừng tỉnh, ý
thức được mình là một nhân cách độc đáo, một giá trị đáng trân trọng. Vì vậy, con người cần phải
tận dụng những điều kiện và khả năng đó để thể hiện mình, để thoát khỏi cuộc sống nhàm chán, tẻ
nhạt và tạo dựng cho mình một cuộc sống tự do, có ý nghĩa.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Thái Phan Vàng Anh, 2014. Khuynh hướng hiện sinh trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1986,
[2] Trần Hoài Anh, 2014. Khuynh hướng hiện sinh trong thơ nữ Việt Nam thời kì đổi mới,
[3] M Bakhtin, 1992. Lí luận và thi pháp tiểu thuyết. Trường viết văn Nguyễn Du, Hà Nội
[4] Nguyễn Vũ Hảo (Chủ biên), 206. Giáo trình Triết học phương Tây hiện đại. Nxb Đại học Quốc
gia Hà Nội.
[5] Nguyễn Phương Hảo, 2011.Màu sắc hiện sinh trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và Phạm
Thị Hoài. Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Đại học Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.
[6] Nguyễn Thị Minh Huệ, 2009. Cảm quan hiện sinh trong tiểu thuyết Đoàn Minh Phượng. Luận
văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trường Đại học Vinh, Vinh.
[7] Nguyễn văn Long, Lã nhâm Thìn (đồng chủ biên), 2006. Văn học Việt Nam sau 1975, những
vấn đề nghiên cứu và giảng dạy. Nxb Giáo dục, Hà Nội
[8] J.P.Sartre, 1994. Buồn nôn, (Nguyễn Trọng Định dịch). Nxb Văn học.
[9] Phạm Thị Thắm, 2015. Dấu ấn của chủ nghĩa hiện sinh trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình
Phương. Luận văn thạc sĩ khoa học Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.
[10] Nguyễn Thành Thi, 2010. Ám ảnh hiện sinh trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Tạp chí
Văn học, số 5, tr.26-37.
[11] Trần Nhật Thu, 2016. Cảm thức hiện sinh trong truyện ngắn Việt Nam từ 1986 đến 2010.
Luận án Tiến sĩ Ngữ văn, Đại học Huế.
[12] Thuận, 2006. Tôi rất muốn biết vì sao mình được tặng thưởng,  vietbao.vn.
ABSTRACT
The awareness of existential lives in Vietnamese contemporary novels
Nguyen Thi Hai Phuong
Faculty of Philology, Hanoi National University of Education
The impression of existentialism in Vietnamese contemporary novels are shown in many
aspects and especially prominent in awareness of existential lives. They are blank, listles and
repeated lives in which people are lonely and lost. Because of giving individual freedom in priority,
modern writers have shown their worries and unsafety about losing human’s characteristics. They
want to alert people to change their ways of life and to make their lives to become more meaningful.
Keywords: Existentialism, Vietnamese novels, awareness of lives.
95