Giáo trình Sinh học phát triển người

 TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT 
F 7 G 
GIAÙO TRÌNH 
SINH HOÏC PHAÙT TRIEÅN 
NGÖÔØI 
ThS. NGUYEÃN BÍCH LIEÂN 
2005 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 1 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
MUÏC LUÏC 
MỞ ĐẦU ....................................................................................................- 3 - 
CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN ..................................................................- 4 - 
CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU PHAÙT TRIEÅN NGÖÔØI .............- 6 - 
BAØI 1. VAI TROØ CUÛA NHAÂN TOÁ DI TRUYEÀN VAØ NHAÂN TOÁ MOÂI 
TRÖÔØNG TRONG QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN CÔ THEÅ NGÖÔØI ..........- 7 - 
I. NHAÂN TOÁ DI TRUYEÀN .....................................................................- 7 - 
II. NHAÂN TOÁ MOÂI TRÖÔØNG................................................................- 8 - 
III. MOÄT SOÁ PHAÛN UÙNG THÍCH NGHI CUÛA CÔ THEÅ NGÖÔØI VÔÙI 
MOÂI TRÖÔØNG.......................................................................................- 8 - 
IV. TAÙC ÑOÄNG QUA LAÏI GIÖÕA YEÁU TOÁ DI TRUYEÀN VAØ YEÁU TOÁ 
MOÂI TRÖÔØNG.......................................................................................- 9 - 
V. VAÁN ÑEÀ SÖÙC KHOÛE VAØ BEÄNH TAÄT...........................................- 10 - 
VI. NGHIEÂN CÖÙU CAÙC CAËP SINH ÑOÂI CUØNG TRÖÙNG/KHAÙC 
TRÖÙNG ................................................................................................- 11 - 
BAØI 2. QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN ÔÛ NGÖÔØI GIAI ÑOAÏN TRÖÔÙC KHI 
SINH.........................................................................................................- 12 - 
I. SỰ THỤ TINH ..................................................................................- 12 - 
II. GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN PHOÂI (HÔÏP TÖÛ – PHOÂI 2 THAÙNG TUOÅI)
..............................................................................................................- 12 - 
III. GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN THAI (TÖØ THAÙNG THÖÙ BA ÑEÁN KHI 
SINH RA) .............................................................................................- 13 - 
IV. CAÙC YEÁU TOÁ AÛNH HƯỞNG THAI NHI Ở GIAI ĐOẠN MẸ MANG 
THAI.....................................................................................................- 14 - 
V. THÔØI KYØ NHAÏY CAÛM CUÛA PHOÂI THAI .....................................- 14 - 
VI. CAÙC TAÙC NHAÂN AÛNH HÖÔÛNG ÑEÅN SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA THAI 
NHI.......................................................................................................- 15 - 
VII. CAÙC BIEÄN PHAÙP NGÖØA THAI...................................................- 16 - 
VIII. CAÙC BIEÄN PHAÙP SINH SAÛN COÙ HOÃ TRÔÏ ...............................- 17 - 
BAØI 3. QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN ÔÛ NGÖÔØI GIAI ÑOAÏN SAU KHI SINH
..................................................................................................................- 19 - 
I. GIAI ÑOAÏN THÔ AÁU: TÖØ LUÙC SINH RA – 3 TUOÅI .....................- 19 - 
II. GIAI ÑOAÏN NHI ÑOÀNG (3-5 TUOÅI) .............................................- 20 - 
III. GIAI ÑOAÏN THIEÁU NHI (6-12 TUOÅI) .........................................- 21 - 
IV. GIAI ÑOAÏN VÒ THAØNH NIEÂN (12-19 TUOÅI)..............................- 21 - 
V. GIAI ÑOAÏN TUOÅI TRÖÔÛNG THAØNH: TÖØ 20 TUOÅI – CUOÁI ÑÔØI - 22 
- 
BAØI 4. VAÁN ÑEÀ DINH DÖÔÕNG VAØ SÖÏ PHAÙT TRIEÅN ÔÛ NGÖÔØI........- 24 - 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 2 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
I. CHEÁ ÑOÄ DINH DÖÔÕNG CAÂN BAÈNG.............................................- 24 - 
II.TÌNH TRAÏNG SUY DINH DÖÔÕNG................................................- 27 - 
III. TÌNH TRAÏNG BEÙO PHÌ................................................................- 30 - 
BAØI 5. SÖÏ HÌNH THAØNH TAÄP TÍNH ÔÛ NGÖÔØI ...................................- 32 - 
I. KHAÙI NIEÄM VAØ ÑAËC ÑIEÅM SÖÏ HÌNH THAØNH TAÄP TÍNH.........- 32 - 
II. CAÙC KIEÅU TAÄP TÍNH ....................................................................- 33 - 
III. LYÙ THUYEÁT VEÀ NHAÂN CAÙCH VAØ HÌNH THAØNH NHAÂN CAÙCH .. - 
36 - 
IV. VAÄN DUÏNG LYÙ THUYEÁT TAÄP TÍNH .........................................- 37 - 
PHỤ LỤC .................................................................................................- 40 - 
CAÂU HOÛI OÂN TAÄP ..................................................................................- 46 - 
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ........................................................................- 47 - 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 3 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
MỞ ĐẦU 
SINH HỌC PHÁT TRIỂN NGƯỜI là khoa học nghiên cứu về các hiện tượng 
và quy luật sinh học xảy ra ở cơ thể người trong suốt quá trình phát triển cá thể tính từ 
lúc thụ tinh, ra đời, trưởng thành, rồi già và chết. 
Con người là một đối tượng nghiên cứu của sinh học, là loài tiến hóa nhất 
trong sinh giới, thuộc giới động vật, lớp động vật có vú. Con người mang đầy đủ các 
đặc điểm của hệ thống sống: 
- Là hệ mở, có tính tổ chức cao. 
- Trao đổi chất và năng lượng. 
- Sinh trưởng và phát triển. 
- Sinh sản. 
- Tự điều hòa, có khả năng thích nghi, cảm ứng với những thay đổi của môi 
trường. 
Ngoài ra, con người còn hình thành các thuộc tính riêng do tác động của các 
yếu tố văn hóa xã hội chỉ có ở con người như khả năng tư duy, tính nhân văn – lòng 
dũng cảm, hy sinh... 
Do vậy, không thể áp dụng phương pháp nghiên cứu động vật một cách máy 
móc vào nghiên cứu con người. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 4 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
CAÙC KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN 
 Phát triển ở người được hiểu là quá trình vận động và biến đổi xảy ra một 
cách hệ thống và liên tục của cá thể xảy ra từ lúc thụ tinh cho đến lúc chết. Ta có khái 
niệm đời người tính từ lúc thụ thai Æphôi thai Æ lọt lòng mẹ Æ lớn lên Æ trưởng 
thành, sinh con cái Æ già Æ chết. Sự biến đổi xảy ra có lúc từ từ, tiệm tiến, có lúc 
nhảy vọt, nhưng có lúc dậm chân tại chỗ, thậm chí thụt lùi tạm thời. Phát triển có mối 
quan hệ với tăng trưởng và chín muồi. Tăng trưởng là sự gia tăng về số lượng, ví dụ 
tăng chiều cao, cân nặng, số lượng tế bào. Khi tăng trưởng đạt đến độ chín muồi thì sẽ 
dẫn đến sự thay đổi về chất lượng, được gọi là phát triển. Tính chất chung của sự phát 
triển là quá trình biến đổi từ đơn giản đến phức tạp, từ chưa phân hóa đến phân hóa. 
 Quá trình phát triển của con người đựơc nghiên cứu ở ba khía cạnh: 
 a. Thể chất: Chỉ những biến đổi sinh học, ví dụ như sự tăng trưởng, phát triển 
của cơ quan, cơ thể; 
 b. Nhận thức, tâm lý lứa tuổi, liên quan sự hình thành phát triển tư duy, khả 
năng học tập, cảm xúc; 
 c. Tâm lý xã hội liên quan đến sự hình thành các mối quan hệ xã hội, trách 
nhiệm với bản thân, gia đình, cộng đồng, xã hội. 
Cả ba mặt phát triển có mối quan hệ tương tác, hỗ trợ lẫn nhau, không thể tách 
rời. 
Quá trình phát triển ở người là quá trình phức tạp, chịu ảnh hưởng trực tiếp 
của hai nhóm nhân tố chính: nhân tố di truyền (bộ gen của tế bào, của cơ thể) và nhân 
tố môi trường (môi trường tự nhiên và môi trường xã hội) 
Về tổng thể, phát triển ở người có những đặc trưng cơ bản sau: 
1. Phát triển diễn ra trong suốt cuộc đời của một con người, kể cả lúc già, và thể 
hiện mối liên hệ nhân quả ở các giai đoạn phát triển. Giai đoạn phát triển trước đặt 
tiền đề cho giai đoạn phát triển sau. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 5 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
2. Phát triển diễn ra theo chiều hướng tích cực, tiêu cực lẫn trung tính, tùy thuộc 
vào nhiều yếu tố như giai đoạn phát triển, điều kiện môi trường, chức năng khảo sát. 
3. Ở mọi lứa tuổi, phát triển bao gồm cả cái được và cái mất. Ví dụ, ở lứa tuổi 
nhi đồng, tư duy chưa phát triển nhưng sự tò mò, thích khám phá thế giới xung quanh 
của trẻ rất lớn, tuổi già có thể chất sút giảm nhưng lại có vốn sống phong phú. 
4. Phát triển của con người chịu ảnh hưởng rất lớn của bối cảnh lịch sử, kinh tế, 
xã hội, văn hóa (điều kiện môi trường sống). 
5. Phát triển chịu tác động của nhiều nhân tố tương tác lẫn nhau (nhân tố di 
truyền, môi trường bên trong cơ thể, môi trường sống...). 
6. Phát triển người là lĩnh vực nghiên cứu mang tính liên ngành, ví dụ các chủ đề 
lớn liên quan phát triển người của những ngành này là: 
- Nhân chủng học: Ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa, xã hội đến phát triển 
người, phát triển người ở các nền văn hóa khác nhau. 
- Sinh học: Các hiện tượng và quá trình sinh học trong phát triển người từ 
trứng thụ tinh --> cơ thể con người. 
- Lịch sử: Các giai đoạn, biến cố lịch sử tác động như thế nào đến phát triển 
người. 
- Tâm lý học: Phát triển của người về mặt nhận thức, tâm lý lứa tuổi, tâm lý 
xã hội. 
- Xã hội học: Sự phát triển của xã hội, các hệ thống thể chế xã hội ảnh hưởng 
như thế nào đến phát triển người. 
Nội dung môn Sinh học Phát triển người sẽ đề cập chủ yếu quá trình phát triển 
theo góc độ sinh học, liên hệ một phần theo góc độ tâm lý và xã hội, từ đó rút ra 
những bài học, ứng dụng thực tiễn giúp nâng cao chất lượng cuộc sống con người, 
phát triển theo hướng tích cực và hạn chế những mặt tiêu cực (ví dụ xây dựng các 
chương trình giáo dục theo lứa tuổi, chương trình dân số, chăm sóc sức khỏe cộng 
đồng...). Hiểu rõ quá trình phát triển ở người có ý nghĩa thực tiễn lớn. Trong các 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 6 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
chương trình phát triển, con người nằm ở vị trí trung tâm. Do vậy, cần tạo môi trường 
thuận lợi để mỗi con người có thể phát huy được tiềm năng sẵn có của mình, đáp ứng 
được nhu cầu, sở thích của cá nhân phù hợp với yêu cầu phát triển của xã hội. Mục 
tiêu hướng tới là tạo điều kiện cho mỗi cá nhân có thể sống vui, sống khỏe, sống có 
ích để có thể góp phần xây dựng một xã hội lành mạnh. 
CAÙC PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU PHAÙT TRIEÅN NGÖÔØI 
- Nghiên cứu về đặc điểm sinh học:sử dụng các phương pháp nghiên cứu 
phôi sinh học, giải phẫu hình thái, mô tả, phôi sinh học thực nghiệm (cấy ghép phôi, 
nghiên cứu phôi phát triển bất thường), nghiên cứu những người sinh đôi cùng trứng. 
- Nghiên cứu về tập tính: quan sát, phỏng vấn, sử dụng phiếu điều tra, test, 
nghiên cứu tình huống (case study). 
- Nghiên cứu so sánh các nhóm tuổi khác nhau ở cùng thời điểm, nghiên cứu 
sự phát triển của một nhóm qua các giai đoạn, thời gian khác nhau. 
- Nghiên cứu thực nghiệm khảo sát các mối liên hệ tương quan của các yếu tố 
phát triển. 
- Các vấn đề cần lưu ý trong nghiên cứu phát triển người: tác động phức tạp, 
tương quan của nhiều yếu tố cùng lúc đến phát triển; yếu tố đạo đức, tôn trọng, bảo vệ 
nhân phẩm, quyền lợi của những người tự nguyện là đối tượng nghiên cứu. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 7 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
BAØI 1. VAI TROØ CUÛA NHAÂN TOÁ DI TRUYEÀN VAØ NHAÂN TOÁ 
MOÂI TRÖÔØNG TRONG QUAÙ TRÌNH PHAÙT TRIEÅN CÔ THEÅ 
NGÖÔØI 
Sự tăng trưởng và phát triển cơ thể là những quá trình phức tạp, là kết quả tác 
động qua lại giữa hai nhóm nhân tố di truyền và môi trường. Mỗi cá thể người mang 
đặc trưng của cha mẹ, dòng họ (kế thừa sinh học) và cả dấu ấn của xã hội, văn hóa 
tương ứng mà cá thể đó sinh sống (kế thừa văn hóa, xã hội). 
I. NHAÂN TOÁ DI TRUYEÀN 
- Hợp tử là kết quả gặp gỡ và thụ tinh của tinh trùng từ bố với tế bào trứng từ 
mẹ. Hợp tử mang bộ nhiễm sắc thể 2n do sự kết hợp bộ NST n của bố và bộ NST n 
của mẹ. 
- Ở người, bộ NST 2n = 46 gồm 22 cặp NST thường và 1 cặp NST giới tính 
(XX: nữ, XY: nam). 
- Bộ NST 2n của hợp tử chứa toàn bộ thông tin di truyền là các gen sắp xếp 
theo chiều dọc của NST (mỗi gen tương ứng một đoạn ADN, và mỗi NST tương ứng 
một phân tử ADN). 
- Bộ gen qui định chương trình phát triển cơ thể người. Chương trình phát 
triển được thực hiện dần dần qua các giai đoạn nhờ sự biểu hiện từng lúc của các gen 
trong những điều kiện môi trường nhất định . Biểu hiện của gen chính là kết quả 
tương tác giữa di truyền và môi trường. Kết quả từ một hợp tử ban đầu, qua quá trình 
phân chia, biệt hóa tạo thành cơ thể con người hoàn chỉnh với khoảng 1014 tế bào 
phân hóa thành khoảng 200 loại tế bào khác nhau, tạo thành các mô, cơ quan, hệ cơ 
quan chuyên biệt của cơ thể. 
- Thông tin di truyền được lưu giữ và truyền qua các thế hệ thông qua các 
giao tử. Cá thể chết đi nhưng thông tin di truyền thì bất tử. Thông tin di truyền có thể 
bị biến đổi, cá thể mang các biến dị có thể truyền lại những tính trạng này cho thế hệ 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 8 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
sau. Dưới tác động lâu dài của chọn lọc tự nhiên, những biến đổi mang tính thích 
nghi của loài được giữ lại, dẫn tới quá trình tiến hóa của sinh giới. 
- Cá thể sẽ mang yếu tố di truyền của loài là kết quả của biến dị và chọn lọc 
tự nhiên và những yếu tố di truyền của từng cá thể là kết quả kế thừa bộ gen từ bố 
mẹ. 
II. NHAÂN TOÁ MOÂI TRÖÔØNG 
Môi trường ở đây chỉ toàn bộ những nhân tố không phải di truyền, có tác động 
lên con người trước và sau khi sinh. 
Môi trường gồm hai nhóm lớn: 
- Môi trường bên trong: bao gồm những đặc điểm hình thái giải phẫu và chức 
năng của các cơ quan trong cơ thể. 
- Môi trường bên ngoài chỉ tất cả những nhân tố môi trường bao quanh con 
người, bao gồm môi trường tự nhiên như các yếu tố địa lý, khí hậu, và môi trường xã 
hội như gia đình, cộng đồng, đời sống văn hóa – xã hội. 
Con người là loài sinh học, nằm ở đỉnh cao của tiến hóa sinh học, có những 
đặc trưng riêng của loài chỉ có ở người như khả năng nhận thức, tư duy. Ở người, 
thích nghi sinh học với môi trường tự nhiên đã yếu đi tới mức thấp nhất, nhường chỗ 
cho phương thức thích nghi riêng – thích nghi bằng văn hóa – xã hội. Thực sự, đặc 
thù của môi trường sống của con người là sự xen kẽ phức tạp của nhân tố tự nhiên và 
văn hóa – xã hội, nhiều khi khó vạch ra ranh giới giữa chúng. 
III. MOÄT SOÁ PHAÛN UÙNG THÍCH NGHI CUÛA CÔ THEÅ NGÖÔØI 
VÔÙI MOÂI TRÖÔØNG 
1.Ñieàu hoøa nhieät 
Dạng thích nghi sinh lý có liên quan đến các chức năng như tuần hoàn, hô 
hấp, bài tiết... và chuyển hóa cơ bản (ví dụ bài tiết mồ hôi, tăng cường chuyển hóa cơ 
bản để tạo nhiệt lượng cho cơ thể, tích mỡ dưới da làm lớp cách nhiệt). 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 9 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Dạng thích nghi về hình thái cơ thể : Dân cư vùng nhiệt đới có trọng lượng 
trung bình của cơ thể nhỏ hơn so với dân cư miền ôn đới và bề mặt da của cơ thể ở 
người vùng nhiệt đới tương đối rộng hơn. Tỉ số P/S (P: Trọng lượng cơ thể tính bằng 
kg, S: bề mặt da tính bằng m2) giảm dần ở người miền ôn đới sang nhiệt đới. 
Dạng thích nghi văn hóa – xã hội: Nhà ở, áo quần, tiện nghi, nhu cầu về thành 
phần dinh dưỡng. 
2.Thích nghi vôùi ñoä cao 
- Thích nghi sinh lý như tăng nhịp tim, nhịp thở, tăng lượng hồng cầu. 
- Thích nghi hình thái cơ thể, lồng ngực rộng, lực cơ bắp tốt giúp tận dụng tốt 
đa lượng oxy. 
3.Thích nghi về dinh dưỡng: 
Liên quan đến phong tục, tập quán, sở thích, ăn uống. 
- Tình trạng suy dinh dưỡng, nhẹ cân, rối loạn phát triển: ví dụ thiểu năng 
tuyến giáp, bướu cổ, mù lòa do thiếu vitamin A ... 
- Tình trạng thừa cân, béo phì, các bệnh tim mạch, tiểu đường. 
- Tập quán bú sữa mẹ ở trẻ sơ sinh, chế ... h là kết quả hoạt động tương tác của các cơ quan thụ cảm (thụ quan), 
hệ thần kinh và các cơ quan thực hiện (tác quan). 
 Thụ quan tiếp nhận các kích thích bên trong và bên ngoài, tức những thay đổi 
ở môi trường bên trong và bên ngoài, truyền đến hệ thần kinh, tại đây tín hiệu được 
phân tích, xử lý, sau đó hệ thần kinh truyền lệnh đáp ứng đến các tác quan như cơ và 
tuyến, chúng hoạt động để tạo ra những đáp ứng nhất định. 
 3. Sự biểu hiện và điều hòa tập tính tuân theo cơ chế liên hệ ngược. Sự biểu 
hiện tập tính có thể thay đổi các kích thích nhận được và có thể gây ra những thay đổi 
về tập tính tiếp theo. Sự biểu hiện tập tính ở người vừa mang tính thích nghi vừa 
mang tính chủ động theo nghĩa: 
- Tôi phải thay đổi để thích nghi với hoàn cảnh. 
- Tôi phải thay đổi hoàn cảnh để có thể tồn tại. 
Các cơ quan 
thụ cảm 
Hệ thần kinh 
Kích thích bên trong Kích thích bên ngoài 
Thần kinh cảm giác 
Liên 
hệ 
ngược 
Liên 
hệ 
ngược 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 33 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Cơ chế liên hệ ngược trong biểu hiện và điều hòa tập tính 
II. CAÙC KIEÅU TAÄP TÍNH 
Có hai kiểu tập tính chính: 
- Tập tính bẩm sinh (bản năng) sinh ra đã có, có tính chất di truyền. 
- Tập tính học được: có được qua sự tích lũy kinh nghiệm và học tập. 
Sự phân loại mang tính tương đối, vì mọi tập tính đều bị chi phối bởi yếu tố di 
truyền của cơ thể và bởi môi trường xung quanh. Ví dụ tập tính mèo đuổi chuột được 
xem là bản năng, nhưng có nhiều chuyển động của cơ thể phải qua học tập và luyện 
tập. Do vậy, không thể xác định tập tính này do yếu tố di truyền quyết định là bao 
nhiêu phần trăm và do yếu tố môi trường quyết định là bao nhiêu phần trăm. 
Ở động vật có vú, trong đó có con người, khi sinh ra thường yếu đuối phải 
được cha mẹ chăm sóc, nuôi nấng và bảo vệ. Tập tính của nhóm này phát triển chậm 
và phải học qua kinh nghiệm, qua các động tác mẫu. Giai đoạn phát triển kéo dài và 
động vật có thể điều chỉnh tập tính cho phù hợp với các điều kiện môi trường khác 
nhau. Do vậy, tập tính mang tính linh hoạt, có thể biến đổi được trong quá trình phát 
triển của sinh vật. 
Khả năng học tập của con người phụ thuộc vào cấu trúc cơ quan cảm giác và 
hệ thống thần kinh của nó, điều này được quyết định chủ yếu bởi yếu tố di truyền. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 34 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Các hành vi ứng xử có thể thay đổi tùy điều kiện môi trường (tác nhân kích thích), 
tùy thuộc sự phát triển và hoạt động của hệ thần kinh; thể trạng, kinh nghiệm sống và 
học tập trước đó. 
Các tập tính bẩm sinh do vùng tiểu não, não giữa điều khiển, xuất hiện ở giai 
đoạn trẻ sơ sinh, thậm chí ở giai đoạn phôi, có khi muộn hơn. 
Các tập tính học được xuất hiện dần trong quá trình phát triển cá thể, gắn liền 
với sự phát triển và phân hóa các vùng chức năng trên bán cầu đại não. Các hiện 
tượng ý thức phức tạp, trí nhớ, sự nhận thức, khả năng tư duy phân tích, tổng hợp, 
được điều khiển bởi các trung khu thần kinh phân hóa ở các thùy của vỏ não. Bản đồ 
của các thùy giống nhau ở tất cả mọi người, không phụ thuộc khả năng thông minh 
của người đó. 
Y học đã có thể thiết lập được bản đồ não người và định khu các vùng chức 
năng dựa vào một số phương pháp: 
- Xác định vị trí tổn thương ở não bộ, và quan sát sự bại liệt, mất cảm giác ở 
người bị tổn thương vùng não bộ đó. 
- Dùng dòng điện kích thích từng vùng nhỏ ở vỏ não và khảo sát cảm giác 
của người bị kích thích ở từng vùng. Kích thích vỏ não không gây đau vì vỏ não 
không có các tận cùng thần kinh tiếp nhận sự đau đớn. 
- Đo điện não đồ: ghi điện thế và các loại sóng ở các vùng khác nhau của não 
để nghiên cứu hoạt động của não bộ. 
Các vùng chức năng chính của não bộ bao gồm: vùng cảm giác (thị giác, thính 
giác), vùng vận động (điều khiển cơ các bộ phận), vùng liên hợp giữ chức năng 
liên hệ giữa các vùng khác nhau. Vùng liên hợp là cơ sở của các hoạt động thần kinh 
cấp cao (trí nhớ, tư duy, tưởng tượng) 
Các tập tính học được có cơ sở từ các tập tính bẩm sinh. Các dạng học tập dẫn 
đến sự thay đổi tập tính: 
- Phản xạ không điều kiện và phản xạ có điều kiện. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 35 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Trong thí nghiệm của Pavlốp, ông đưa thức ăn trước mặt chó, chó tiết nước 
bọt: phản xạ không điều kiện. Những lần tiếp, ông rung chuông kèm theo đưa thức ăn 
trước mặt chó, chó tiết nước bọt. Kích thích mới (rung chuông) được gọi là kích thích 
có điều kiện. Sau một số lần thử nghiệm, ông chỉ rung chuông, chó tiết nước bọt: 
phản xạ có điều kiện. 
- Tập tính bắt chước 
- In vết 
- Quen nhờn: một kích thích được lặp lại sau một khoảng thời gian, thì phản 
ứng sẽ mờ nhạt dần, và cuối cùng mất đi; hoặc ngược lại, phản ứng được củng cố. 
- Tập tính có động lực: nhu cầu, sự ham muốn là động cơ cho sự xuất hiện 
phản ứng. Động cơ có thể xuất hiện từ những kích thích bên trong hoặc bên ngoài, ví 
dụ hormon sinh dục kích thích các tập tính sinh dục; hoặc món ăn ngon kích thích sự 
thèm ăn: hành vi đáp ứng. Phản ứng xảy ra cả trong trường hợp không có kích thích, 
là kết quả hoạt động của hệ thần kinh, có thể phát ra các xung động: hành vi chủ 
động. 
- Tập tính “thử và sai” 
- Học khôn: khả năng nhớ lại những kinh nghiệm trong quá khứ và áp dụng 
chúng trong những tình huống mới. 
- Các tập tính xã hội: hình thành khi có sự tương tác giữa các cá nhân tạo 
thành nhóm, đầu tiên là gia đình, sau đó là các nhóm lớn hơn (học đường, nơi làm 
việc, cộng đồng). Gia đình có chức năng xã hội hóa con người dạy cho trẻ những giá 
trị hành vi, thái độ, những vai trò (tức văn hóa) và chức năng bảo tồn sự sống con 
người, dòng giống con người. 
Khả năng thay đổi tập tính do kinh nghiệm cá nhân có ý nghĩa thích nghi rất 
lớn. Các tập tính bản năng sẽ bị yếu đi bởi các tập tính học được sẽ được hình thành 
và phát triển trong suốt cuộc sống của một cá nhân. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 36 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Sự học tập là sự thành lập những biến đổi tương đối bền vững trong tập tính 
do quá trình tích lũy và vận dụng những kinh nghiệm cũ trong hoàn cảnh mới. Trong 
xã hội loài người, các tập tính xã hội luôn gắn liền với văn hóa. Các nền văn hóa khác 
nhau tạo ra các kiểu tập tính xã hội khác nhau, có nguồn gốc từ các tập tính bản năng, 
và được hình thành qua quá trình học tập. Do đặc thù của nền văn hóa, có những hành 
vi được chấp nhận ở xã hội này nhưng không được chấp nhận ở xã hội khác. Ví dụ ở 
các nước Ả rập, có luật cấm uống rượu nhưng ở các nước phương Tây thì không, 
hoặc luật lệ đàn ông có nhiều vợ được chấp nhận ở các nước Ả rập nhưng không 
được chấp nhận ở các nước khác. 
Quá trình xã hội hóa con người đã hình thành, củng cố các giá trị, quy chuẩn 
và vai trò, giúp định hưong cho các cá nhân lựa chọn những hành vi ứng xử phù hợp 
với xã hội. 
III. LYÙ THUYEÁT VEÀ NHAÂN CAÙCH VAØ HÌNH THAØNH NHAÂN 
CAÙCH 
1.Lyù thuyeát cuûa Freud 
Hành vi con người không xảy ra ngẫu nhiên mà có nguồn gốc từ: 
- Bản năng (idio) nhằm thỏa mãn các nhu cầu cơ bản (lúc mới sinh). 
- Bản ngã (ego): khi trẻ lớn dần, bản năng chuyển dần sang bản ngã, trẻ học 
cách chịu đựng, chờ đợi vì không phải muốn gì được nấy. 
- Siêu ngã (superego): theo thời gian, trẻ phải học hỏi để phát triển cái siêu 
ngã – ý thức đúng sai, điều gì làm được điều gì không được làm: giá trị, đạo đức. 
Theo Freud, sự mất quân bình giữa ba thành tố này dẫn đến bệnh tâm thần. 
Các hành vi mang tính thích ứng thuộc về bản ngã, chỉ khả năng ứng xử theo thời 
gian (biết cách chờ đợi cái mà ta muốn). Trong bản ngã, cái siêu ngã cũng có một 
phần bản năng. 
2.Hoïc thuyeát cuûa Erikson (1950) 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 37 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Nhân cách con người tiếp tục hình thành từ khi mới lọt lòng cho đến khi chết. 
Có tám giai đoạn trong sự phát triển nhân cách của con người. Mỗi giai đoạn đều có 
khủng hoảng là những thử thách cho con người, nếu vượt qua được khủng hoảng này 
thì con người có được lòng tin ở chính mình và lòng tin ở mọi người xung quanh, và 
sẽ có một nhân cách lớn hơn trong tương lai. 
Khi nói đến nhân cách con người thì phải nói đến môi trường sống ngoài phần 
tâm lý. 
Erikson phân chia tám giai đoạn phát triển nhân cách con người: 
- Trẻ mới sinh –1 tuổi: trẻ cần cảm thấy sự tin cậy vào người mẹ hoặc người 
chăm sóc cho trẻ. 
- Từ 1 – 2 tuổi: trẻ có khả năng tự làm một số việc qua hướng dẫn của người 
lớn. 
- Từ 3 – 6 tuổi: trẻ bắt đầu học ý thức việc nào là phải, việc nào là không 
phải. 
- Từ 6 – 12 tuổi: trẻ ý thức được khả năng của mình so với những bạn cùng 
lứa. 
- Từ 12 – 20 tuổi: người trẻ xác định cái tôi và vai trò cá nhân 
- Từ 20 – 40 tuổi: người trưởng thành tìm sự chia sẻ, yêu thương với người 
khác. 
- Từ 40 – 65 tuổi: người trung niên quan tâm sự cống hiến, đóng góp cho xã 
hội, cho gia đình. 
- Từ 65 tuổi trở đi: người già hài lòng về cuộc sống đã trải qua là có ý nghĩa 
và chờ đón nhận cái chết. 
IV. VAÄN DUÏNG LYÙ THUYEÁT TAÄP TÍNH 
1.Söùc khoûe vaø beänh taät con ngöôøi 
Tìm hiểu tập tính con người là một trong những công cụ hữu ích trong cuộc 
chiến chống bệnh tật. 
Từ đầu thế kỷ XX-cuối thế kỷ XX, tuổi thọ con người tăng lên từ 45-75 tuổi. 
Ba nguyên nhân dẫn đến việc tăng tuổi thọ là: 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 38 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
- Các thành tựu y học, kỹ thuật chẩn đoán, điều trị mới đã góp phần kéo dài 
5/30 số tuổi thọ tăng lên. 
- Sự cải thiện môi trường sống liên quan chế độ dinh dưỡng, nhà ở, vệ sinh, 
an toàn lao động góp phần tạo ra 25 tuổi thọ kéo dài trong số 30 năm. 
- Những thách thức về sức khỏe con người trong tương lai chủ yếu thuộc về 
lĩnh vực tập tính con người, chọn lựa lối sống như thế nào để có thể sống thọ. Đó là 
sự chọn lựa chế độ dinh dưỡng, sử dụng chất kích thích, tập luyện thể dục, thể thao, 
sinh học tình dục, giải trí và học tập v.v 
2. Vaán ñeà thay ñoåi taäp tính con ngöôøi 
Thay đổi tập tính con người là một quá trình phức tạp, chịu tác động của nhiều 
yếu tố. Các phương thức tiếp cận giúp con người thay đổi hành vi, tập tính cần tuân 
theo một số nguyên lý sau: 
- Con người phải là trung tâm của quá trình thay đổi tập tính, quá trình thay 
đổi sẽ không có điểm dừng, con người phải tự thay đổi, tự điều chỉnh để thích nghi 
với những biến đổi của bản thân và của môi trường. 
- Xác định được các nhân tố quyết định (key determinants) trong quá trình 
hình thành và thay đổi tập tính. Ba nhân tố quyết định chủ đạo là: 
+ Lợi ích (tôi sẽ nhận được lợi ích gì khi thay đổi tập tính cũ, ví dụ bỏ thuốc 
lá) 
+ Quy chuẩn (những người thân, người xung quanh có muốn tôi bỏ thuốc lá 
không?) 
+ Hiệu quả (liệu tôi có đủ dũng khí để bỏ được thuốc lá?) 
Các chiến lược giúp con người thay đổi tập tính cần mang tính tổng lược, tạo 
mối tương tác chặt chẽ giữa xây dựng chính sách, thiết lập các dịch vụ hỗ trợ phù hợp 
và đẩy mạnh giáo dục, truyền thông. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 39 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Chính sách tạo cơ sở cung cấp những nguồn lực cần thiết cho các chương 
trình. Các dịch vụ hỗ trợ tạo điều kiện thuận lợi để thực thi chính sách, chương trình. 
Giáo dục, truyền thông giúp người thụ hưởng ý thức được lợi ích của các chính sách 
và dịch vụ cung cấp, từ đó họ mong muốn tham gia hành động để thay đổi. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 40 -
T
PHỤ LỤC 
HÌNH ẢNH MINH HỌA 
 Nữ (22AA + XX)Nam (22AA + XY)
H1. Bộ nhiễm sắc thể của người (2n = 46) 
 hS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 41 -
ThS. Nguyeãn Bích
Ph
Thụ tinh 
Ống dẫn trứng 
Trứng 
Rụng tr
H2.1 Đường di
 Lieân 
ân cắt 
Nang trứng
Túi phôi (làm t)Túi ôi (làm tổ)
ứng 
Niêm mạc tử cung
 chuyển của trứng 
Niêm mạc tử cung
Khối tế bào bên 
trong
Xoang
Dưỡng bào
H2.2 Túi phôi (5 ngày sau k
Niêm mạc tử cung
 Khoa Sinh hoïc 
hi thụ thai) 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 42 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân 
Mạch máu 
của mẹ
Túi ối 
Xoang ối
Lớp dưỡng bào 
tăng sinh
Đĩa phôi 
Dưỡng bào 
Buồng tử cung Kích thước 
thực 
H2.3. Phôi làm tổ (7 ngày) 
Xoang ối 
Các tế bào 
trung bì 
Màng đệm
Túi noãn hoàng
H2.4 Ba lá phôi và các túi ngoài phôi bắt đầu hình thành (9 ngày tuổi) 
 hoa Sinh hoïc K
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 43 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Màng đệm 
Lông nhung 
Túi ối
Phôi 
Trung bì 
Ngoại bì Túi niệu 
Nội bì 
Túi noãn hoàng 
H2.5. Ba lá phôi và các túi ngoài phôi (16 ngày tuổi) 
Nhau 
thai Mạch máu của mẹ 
Dây rốn 
Xoang ối 
Túi noãn 
hoàng Túi ối 
Phôi 
Màng đệm 
Lông nhung 
H2.6. Hình thành nhau thai (31 ngày) 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 44 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân 
 Giai đoạn phôi (tuần) Giai đoạn thai (tuần)
TKTƯ Tim Mắt Não Taiv.miệngTai
Chân Tim CQSD
ngoài
Tay Răng
Hệ thần kinh trung ương
Tim
Tay
Chân
Bất thường lớn về cấu trúc
 H3. Thời kỳ nhạy cảm củ
 Răng 
v.miệng
T
Khiếm khuy h
thường n
a các giai đoạnCơ quan sinh dục ngoàiai
oạt động sinh lý và bất ết về hỏ về cấu trúc K
 p triển thai hát Mắt hoa Sinh hoïc 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 45 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
Phôi 2 
tháng 
10 tuổi 25 tuổiPhôi 5 
tháng 
Sơ sinh 6 tuổi2 tuổi
H4. Sự thay đổi kích thước cơ thể trong quá trình phát triển 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 46 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
CAÂU HOÛI OÂN TAÄP 
1. Khái niệm về phát triển. Những nét đặc trưng trong quá trình phát triển ở 
người. 
2. Vai trò của nhân tố di truyền và nhân tố môi trường, mối tương quan giữa hai 
nhóm nhân tố này trong quá trình phát triển ở người. 
3. Các giai đoạn phát triển phôi thai (những đặc điểm cơ bản ở từng giai đoạn). 
Tác động của các yếu tố di truyền và ngoại lailên các giai đoạn phát triển phôi thai. 
4. Các giai đoạn phát triển sau khi sinh (những đặc điểm cơ bản ở từng giai 
đoạn).Cơ sở phân chia các giai đoạn và yếu tố phát triển thể hiện như thế nào qua các 
giai đoạn. Các yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển ở từng giai đoạn. 
5. Sự thay đổi hành vi, tập tính ở người dựa trên cơ sở nào và có ý nghĩa gì trong 
đời sống cá nhân và xã hội? 
6. Các vấn đề xã hội liên quan các giai đoạn phát triển ở người. Chọn một hoặc 
hai vấn đề mà bạn quan tâm. Phân tích thực trạng của vấn đề xã hội đó (cấp độ địa 
phương, quốc gia, toàn cầu), các yếu tố liên quan, các giải pháp cho vấn đề. 
Sinh hoïc phaùt trieån ngöôøi - 47 -
ThS. Nguyeãn Bích Lieân Khoa Sinh hoïc 
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 
[1] Vũ Thị Nho. Tâm lý học phát triển. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003. 
[2] Phan Kim Ngọc và Hồ Huỳnh Thùy Dương. Sinh học và sự sinh sản. 
NXB Giáo dục, 2001. 
[3] Phillips, W.D. và Chilton, T.J. Sinh học, Tập I. NXB Giáo dục, 2001. 
[4] Nguyễn Văn Yên. Sinh học người. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2003. 
[5] Khoa Phụ nữ học, Đại học Mở bán công TP Hồ Chí MInh. Hành vi con 
người và môi trường xã hội. Nội dung khóa tập huấn tháng 7/1997. 
[6] Sigelman, C.K. & Shaffer, D.R. Life-span human development, 2nd 
edition. Brooks/Cole Publishing Company, 1995. 
[7] Starr, C. & McMillan, B. Human biology. Brooks/Cole, 2001.