Hoạt động phòng thủ trên biển của vương triều Nguyễn (1802-1884)

SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 48 
the current expedition, measuring, sketching Hoang Sa, plug milestone... 
Keywords: Hoang Sa (Spratly Islands), Truong Sa (Paracel Islands), sovereignty, 
Vietnam 
Hoạt ñộng phòng thủ trên biển của vương 
triều Nguyễn (1802 - 1884) 
• Trần Thị Mai 
Trường ðại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, ðHQG-HCM 
TÓM TẮT: 
Vua Minh Mạng khi tại vị từng khẳng 
ñịnh: “Việc trị quốc phải nhìn xa thấy rộng. 
Từ khi thân chính, Trẫm thường nghĩ kế lâu 
dài cho nước, ñắp Trường thành ở Quảng 
Bình, xây hùng quan ở Hải Vân, những nơi 
ven biển xung yếu như Thuận An, Tư 
Dung không nơi nào không xây pháo ñài, 
lợi dụng ñịa thế hiểm trở của sông núi ñể xây 
ñắp công sự và sắm sửa hỏa pháo Tây 
Dương ñể phòng bất trắc, quả thật là trong 
thời bình phải nghĩ ñến thời loạn, việc ñó 
không thể lơ là ñược”1. Không chỉ Vua Minh 
Mạng mà hầu hết các vị vua triều Nguyễn từ 
Gia Long ñến Thiệu Trị, Tự ðức ñều ý thức 
sâu sắc việc phòng thủ vùng biển của Tổ 
quốc. Hoạt ñộng phòng thủ trên biển của 
vương triều Nguyễn ñược triển khai thông 
qua các biện pháp thiết thực: xây dựng thủy 
quân vững mạnh, phát triển hệ thống phòng 
thủ trên biển, ban hành các quy chế “tuần 
dương chương trình”, “tuần thuyền quy thức”, 
“tuần dương xử phận lệ” 
Hoạt ñộng phòng thủ trên biển của 
vương triều Nguyễn (1802-1884) và những 
bài học kinh nghiệm rút ra từ việc nghiên cứu 
hoạt ñộng phòng thủ trên biển của vương 
triều Nguyễn không chỉ mang ý nghĩa “ôn cố 
tri tân” mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc. 
T
 khóa: Phòng thủ, nhà Nguyễn 
1. Trong hơn 80 năm tồn tại với tư cách một 
vương triều ñộc lập, vương triều Nguyễn ý 
thức sâu sắc chủ quyền quốc gia trên biển 
Vua Gia Long là người ñặt nền móng ñầu tiên 
cho hoạt ñộng xác lập chủ quyền trên biển của 
vương triều. Chỉ một năm sau khi xác lập và 
khẳng ñịnh tính chính thống của vương triều 
Nguyễn trên vũ ñài lịch sử, nhà vua ñã cho lập lại 
ñội Hoàng Sa. Sách ðại Nam thực lục chính biên 
chép rõ: “Tháng 7, Lấy Cai cơ Võ Văn Phú làm 
Thủ ngự cửa biển Sa Kỳ, sai mộ dân ngoại tịch 
lập làm ñội Hoàng Sa”1. Hải ñội Hoàng Sa ñược 
thành lập từ thời những chúa Nguyễn ñầu tiên ñặt 
chân ñến xứ ðàng Trong (từ thời chúa Nguyễn 
Phúc Lan (1635-1648), chúa Nguyễn Phúc Tần 
(1648-1687). Chính Sử triều Nguyễn cho biết ñội 
1
 Quốc Sử quán triều Nguyễn, ðại Nam thực lục chính biên, 
tập IV, NXB Giáo dục, 2007 
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X1-2014 
 Trang 49 
Hoàng Sa là một tổ chức khá ñặc biệt trong thời 
kỳ các chúa Nguyễn ở ðàng Trong. ðây là một 
tổ chức vừa mang tính dân sự vừa mang tính 
quân sự, vừa tư nhân vừa Nhà nước; vừa có chức 
năng kinh tế vừa có chức năng quản lý nhà nước 
trên một vùng rộng lớn của Biển ðông thời ấy. 
Nhiệm vụ của hải ñội là thu lượm các sản vật từ 
các tàu ñắm, các hải sản quý từ vùng biển phía 
bắc quần ñảo Hoàng Sa, kiêm quản trông coi các 
ñội khác cùng làm nhiệm vụ nhưng ở khu vực 
khác như ñội Bắc Hải ở phía nam (bao gồm vùng 
biển Nam Trung bộ, Nam bộ và quần ñảo Trường 
Sa). Khi vua Gia Long cho lập lại, hải ñội ñảm 
trách thêm nhiệm vụ xem xét, ño ñạc thủy trình, 
vẽ bản ñồ vùng quần ñảo Hoàng Sa, do thám, 
canh giữ ngoài biển, trình báo về hoạt ñộng của 
các toán cướp biển lên triều ñình. Trong 18 năm 
trị vì (1802 – 1820), nhà vua ñã nhiều lần phái 
quân ra biển ñảo ñể khẳng ñịnh chủ quyền của 
vương triều ñối với các ñảo và quần ñảo, trong 
ñó có quần ñảo Hoàng Sa. ðặc biệt trong ba năm 
liên tiếp 1815, 1816, 1817 nhà vua ñã triển khai 
rốt ráo việc xem xét ño ñạc thủy trình trên biển: 
năm 1815 Tháng 2, sai ñội Hoàng Sa là bọn 
Phạm Quang Ảnh ra ñảo Hoàng Sa thăm dò 
ñường biển; năm 1816 và năm 1817, bắt ñầu cho 
thủy binh ñi công tác Hoàng Sa cùng với ñội dân 
binh ở Quảng Ngãi, ñể xem xét và ño ñạc thủy 
trình. Dân phu cùng ñi chính là những dân phu 
giỏi hải trình ñi Hoàng Sa2. 
Dưới thời Vua Minh Mạng, phương Tây ngày 
càng lộ rõ dã tâm thực dân của họ, nhà vua càng 
phải chú ý hơn tới vùng biển của Tổ quốc. Vua 
từng nói với Bộ Binh rằng: “Việc trị quốc phải 
nhìn xa thấy rộng. Từ khi thân chính, Trẫm 
thường nghĩ kế lâu dài cho nước, ñắp Trường 
thành ở Quảng Bình, xây hùng quan ở Hải Vân, 
những nơi ven biển xung yếu như Thuận An, Tư 
Dung không nơi nào không xây pháo ñài, lợi 
2
 Lê Quý ðôn – Phủ biên tạp lục, nhà xuất bản Khoa học xã 
hội, 1977 
dụng ñịa thế hiểm trở của sông núi ñể xây ñắp 
công sự và sắm sửa hỏa pháo Tây Dương ñể 
phòng bất trắc, quả thật là trong thời bình phải 
nghĩ ñến thời loạn, việc ñó không thể lơ là 
ñược”3. Năm 1829, Nhà vua ra dụ cho Bộ Binh 
“Pháo ñài Trấn Hải ở kinh sư, pháo ñài ðiện Hải 
ở tỉnh Quảng Nam ñều là chỗ xung yếu, nên dù 
lúc vô sự, việc canh phòng cũng không thể bỏ 
qua. Bộ ấy nên truyền bảo quan binh trú phòng ở 
hai pháo ñài ấy hết thảy súng ñạn, khí giới, quân 
nhu lúc nào cũng dự bị ñầy ñủ ñể phòng lúc bất 
ngờ”4. Năm 1840, quan ngại trước tình hình 
phức tạp trong khu vực, vua Minh Mạng ra dụ 
cho quan tỉnh Quảng Nam “Nghe nói người Anh 
Cát Lợi gây hấn với nước Thanh, có thể xảy ra 
chinh chiến. Nước ta giáp với nước Thanh. Mà 
vùng Trà Sơn ở cửa bể ðà Nẵng trước ñây tàu 
thuyền nước ngoài thường tạm ñóng, nay cần 
phải dò xét tuần phòng ñể vững chỗ bể”5 . ðối 
với vùng ñảo và quần ñảo ngoài khơi, ñều ñặn 
hàng năm, nhà vua ñều phái thủy binh ra Hoàng 
Sa, Trường Sa vãng thám, ño ñạc thủy trình, cắm 
cột mốc, dựng bia chủ quyền, dựng miếu thờ, xây 
bình phong và thực hiện nhiều hoạt ñộng khác... . 
Yêu cầu của triều ñình ñối với các ñội làm nhiệm 
vụ ở Hoàng Sa là: “Không cứ là ñảo nào, hòn 
nào, bãi cát nào, khi thuyền ñến thì cũng phải 
xem xét xứ ấy chiều dài, chiền ngang, chiều cao, 
chiều rộng, chu vi và nước biển xung quanh nông 
hay sâu, có bãi ñá ngầm hay không, hình thể 
hiểm trở, bình dị thế nào, phải tường tất ño ñạc, 
vẽ thành bản ñồ. Lại xét ngày khởi hành từ cửa 
biển nào ra khơi, nhằm phương hướng nào ñi 
ñến xứ ấy, căn cứ vào thuyền ñi, tính ñược bao 
nhiêu dặm. Lại từ xứ ấy trông vào bờ bến ñối 
thẳng vào bờ là tỉnh hạt nào, cách bờ chừng bao 
3
 Dẫn lại từ Vu Hướng ðông, Ý thức biển của vua Minh 
Mệnh, tạp chí Xưa và nay, tháng 11-2009 
4
 Quốc Sử quán triều Nguyễn, Minh Mệnh chính yếu, tập III, 
NXB Thuận Hóa, 1994, tr. 237 
5
 Quốc Sử quán triều Nguyễn, Minh Mệnh chính yếu, tập III, 
NXB Thuận Hóa, 1994, tr.274 
SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 50 
nhiêu dặm. Nhất nhất nói rõ, ñem vẽ dâng 
trình”6. 
Các vị vua kế nhiệm Thiệu trị, Tự ðức tiếp nối 
tinh thần của các vua tiền triều luôn có ý thức 
chăm lo chủ quyền trên biển. Hình ảnh biển 
ðông ñược thể hiện trên Cao ðỉnh (Gia Long), 
biển Nam trên Nhân ðỉnh (Minh Mạng) và biển 
Tây trên Chương ðỉnh (Thiệu Trị) là sự thể hiện 
cao nhất ý thức về biển của các vua ñầu triều 
Nguyễn. 
2. Từ ý thức sâu sắc về chủ quyền trên biển, 
vương triều Nguyễn dành nhiều công sức, tiền 
của, nhân lực ñầu tư xây dựng hệ thống phòng 
thủ hải ñảo và ven biển. 
Trước hết ñối với vùng biển bao bọc sườn 
ñông kinh thành Huế, ñặc biệt là cửa biển Thuận 
An, nhà Nguyễn cho xây nhiều vọng lâu ở các 
tấn sở, cấp cho kính thiên lý ñể quan sát tàu 
thuyền ñi lại ngoài khơi, lại cho khắc hình ảnh 
cửa Thuận An lên Nghị ðỉnh7. Năm 1837, vua 
Minh Mạng ra dụ cho Bộ Công: “Cửa bể Thuận 
An là nơi thiết yếu vùng bể, ở ngay nách Kinh ñô. 
Trước ñây thuyền bè ra vào phải căn cứ vào văn 
thư của ñồn canh tại cửa bể ấy ñể báo lên thời 
không phải chậm trễ, nay thuận cho mé trước 
Kinh thành theo bờ biển ñến thành Trấn Hải phải 
tùy chỗ mà ñặt “Vọng lâu” (lầu trông xa) may 
cho cờ hiệu ñể thứ ñệ truyền báo nơi nọ ñến nơi 
kia, mỗi lầu phải ñặt chức Suất ñội, chức Thơ lại 
và binh lính ñều ở trên lầu trông ñi xa. Nếu thấy 
lầu ở dưới báo cờ hiệu sắc gì thời trên lầu kéo 
ngay hiệu cờ cũng theo màu sắc ấy, ñể tin ñược 
nhanh chóng, vậy Binh bộ và Công bộ phải bàn 
ñiều lệ ñể tâu lên ”8. Tại Thuận An, triều ñình 
ñặt chức quan trông coi phòng thủ ñứng ñầu là 
6
 Quốc Sử quán triều Nguyễn, ðại Nam thực lục chính biên, 
tập IV, NXB Giáo dục, 2007, tr. 867. 
7
 Nghị ðỉnh là một trong chín cái ñỉnh bằng ñồng, ñặt ở trước 
sân Thế miếu trong Hoàng thành Huế. Cửu ðỉnh ñược 
vua Minh Mạng ra lệnh ñúc vào mùa ñông năm 1835 và 
khánh thành vào ngày 1 tháng 3 năm 1837. 
8
 Quốc sử quán triều Nguyễn, Minh Mệnh chính yếu, Tập III, 
Sñd, tr.264. 
Thành thủ ủy quản lính vệ phòng hải; 7 ñội vệ 
tấn binh phòng hải túc trực. Ngoài ra, triều ñình 
còn huy ñộng nhân dân sở tại, chủ yếu là ngư dân 
tham gia vào việc tuần thám: “Bắt dân phu gần 
lũy, ngồi hạng thuyền ( ñánh cá nhanh nhẹn) ñi 
tuần thám mặt biển. Nếu thấy có ñoàn thuyền lạ 
ñi liền nhau từ 3 chiếc trở lên, thì lập tức bắt hai 
người quan ñương phiên ở Nội hầu, Tiểu sai về 
Kinh tâu bày. Nếu ban ngày, thì phải trình với 
viên quan vệ Thi trung, Thị nội ñương phiên ở 
trực hầu dẫn tâu; nếu ban ñêm, thì phải tới cửa 
Hiển nhân, thông báo với quan giữ cửa chuyển 
trình Chánh, Phó Vệ úy, Thị trung, Thị nội ñương 
phiên ở trực ñể nhờ tâu”9. Cùng với việc bố 
phòng nghiêm cẩn cửa Thuận An, triều Nguyễn 
cho xây dựng một hệ thống pháo ñài và ñồn lũy 
liên hoàn nối kết từ Thuận An tới cửa Tư Hiền10, 
cả trên biển lẫn ñất liền ñể ñảm bảo hiệu quả từ 
xa. Những pháo ñài và ñồn lũy chính gồm: Thành 
Trấn Hải (còn gọi là Trấn Hải Thành ñược ñắp 
từ năm 1813, hình tròn, chu vi 17 trượng 2 thước, 
cao 11 thước, hào rộng 1 trượng, sâu 6 thước, 1 
cửa, trên thành có 99 sở ụ súng, thường xuyên có 
100 biền binh canh giữ, từ tháng 3 ñến tháng 8 
số lính phòng tăng gấp ñôi); pháo ñài Hòa Duân 
(ñược xây dựng năm 1847 dưới thời vua Thiệu 
Trị, thuộc ñịa phận làng Hòa Duân ở phía nam 
kinh thành Huế. ðây là công trình phòng thủ 
quan trọng ñể bảo vệ cửa biển Thuận An. Tiếp 
ứng liên hoàn với pháo ñài Hòa Duân là cụm 
hỏa lực ñặt trên hòn Thổ Sơn và một lũy cát ở 
phía Bắc dài 30 mét và lũy cát phía ðông - Bắc 
dài 40 mét); ñồn Cồn Sơn (nằm trên ñảo nhỏ ở 
phá Tam Giang. Tại ñây, triều ñình lợi dụng ñịa 
thế ñắc lợi là dải cát bồi ñể ñặt ñiểm hỏa lực, có 
thể hạn chế hiệu quả hỏa lực từ ngoài vào của 
9
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ðịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
Sñd, Tập 10, tr. 363. 
10
 Cửa Tư Hiền, tục gọi là cửa Ông hay cửa Biện là cửa biển 
thông ñầm Cầu Hai với Biển ðông. ðây là một trong hai cửa 
biển chính của hệ ñầm phá Tam Giang-Cầu Hai của Việt 
Nam. Cửa Tư Hiền nằm giữa hai xã Vinh Hiền và Lộc Bình, 
tỉnh Thừa Thiên Huế. 
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X1-2014 
 Trang 51 
ñối phương, khống chế con ñường từ phá Tam 
Giang ngược dòng sông Hương)11; Ngoài ra còn 
có sự liên thủ của nhiều ñồn lũy nhỏ khác như 
Hạp Châu, Lộ Châu, Hy Du, Hải Trình, Thuận 
Hòa, Quy Lai, Thủy Tú, Triều Sơn 
Ở khu vực ðà Nẵng, một vị trí chiến lược cả 
trên biển lẫn ñất liền của ñất nước, ñặc biệt với 
kinh ñô Huế, nhà Nguyễn tiến hành xây dựng hệ 
thống phòng thủ quy mô và kiên cố. Việc phòng 
thủ cửa biển ðà Nẵng ñược nhà Nguyễn xếp vào 
hạng tối khẩn. Năm 1837, vua Minh Mạng ñã 
ban dụ: “Tấn ðà Nẵng thuộc tỉnh Quảng Nam là 
nơi bờ bể quan trọng ở gần kinh kỳ, tàu thuyền 
nước ngoài qua lại, quan hệ không phải là nhỏ. 
Vậy chuẩn ñịnh: Từ nay phàm tàu thuyền nước 
ngoài bất kỳ ñến khu tấn ðà Nẵng mà ñậu nhờ, 
thì không kể là dấu hiệu nước nào và là kiểu 
thuyền gì, viên tấn thủ ấy phải tự ñến hỏi rõ tình 
hình. Nếu là việc quan trọng lập tức làm tờ tâu 
do ñường trạm phi ngựa dâng lên, hoặc do lệ tối 
khẩn phát trạm ñưa vào tâu. Còn các công việc 
tầm thường, cũng lập tức kể ñủ duyên do tư vào 
bộ ñể chuyển tâu, khiến Trẫm sớm biết hết tình 
trạng, ñiều ấy rất là quan trọng. Cần phải hết 
lòng cẩn thận, nếu vẫn sơ suất như cũ và tâu báo 
chậm trễ, thì tất phải can vào quan lại nghị tội, 
hoặc nhân báo chậm mà ñến nỗi làm lỡ công 
việc, thì phải trị tội thêm bậc không tha”12. Tại 
cửa biển ðà Nẵng, triều ñình cho bố trí lực lượng 
phòng thủ ngày ñêm. Thời Gia Long, Minh 
Mạng, quân số túc trực là 39 người, thời Thiệu 
Trị ñặt thêm chức Lãnh binh thủy sư, năm ñầu 
triều Tự ðức (1848) chuẩn “Tấn ðà Nẵng lệ 
trước phái lấy 50 lính pháo thủ ở vệ Hộ Vệ, Cảnh 
Tất và doanh Thần Cơ cùng 40 lính pháo thủ 
thuộc tỉnh; ñịnh làm 6 tháng 1 lần thay ñổi và lấy 
11
 Tham khảo từ Nguyễn Quang Trung Tiến “Quá trình thiết 
lập hệ thống phòng thủ cửa biển Thuận An (Huế) của triều 
Nguyễn”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 3 năm 2000 và ðỗ 
Bang “Hệ thống phòng thủ miền Trung dưới triều Nguyễn”, 
NXB Văn hóa -Thông tin, tr. 72-81 
12
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
NXB Thuận Hóa, tập 9, tr. 666, 667. 
tháng 5 và tháng 11 làm kỳ thay phiên”13. Từ 
năm 1813, vua Gia Long ñã cho xây hai pháo ñài 
trấn thủ bên trái và bên phải cửa ðà Nẵng là ðiện 
Hải và An Hải. Pháo ñài do kỹ sư Oliver 
Puymanel thiết kế theo kiến trúc Vauban. Sau khi 
xây xong nhà vua giao cho Nguyễn Văn Thành 
thống suất 500 quân phòng giữ. Hệ thống phòng 
thủ cửa biển ðà Nẵng gồm: Thành ðiện Hải (chu 
vi 139 trượng, cao 1,2 trượng, hào sâu 7 thước, 
mở 3 cửa, dựng một kỳ ñài và 30 sở pháo ñài); 
Thành An Hải (chu vi 41,2 trượng, cao 1,1 
trượng, hào sâu 1 trượng, mở 2 cửa, dựng một kỳ 
ñài và 7 sở pháo ñài); pháo ñài ðịnh Hải (ở phía 
tây bắc cửa biển ðà Nẵng); pháo ñài Phòng Hải 
và Trấn Dương thất bảo (phía ñông bắc cửa ðà 
Nẵng); Ngoài ra còn có hệ thống ñồn lũy dày ñặc 
như: Hải Châu, Phước Ninh, Thạc Gián, Hóa 
Khuê, Mỹ Thị, Nại Hiên nối kết liên hoàn với 
nhau và với hệ thống phòng thủ trên ñất liền ở 
phía bắc ðà Nẵng. 
Ở khu vực các tỉnh phía bắc kinh thành Huế, 
hệ thống tấn thủ trên biển cũng ñược triều ñình 
quan tâm xây dựng, tu bổ và ñốc thúc phòng bị. 
Tại Thanh Hóa, triều ñình cho xây dựng nhiều 
cửa tấn và ñồn lũy kiến cố, gồm: Tấn Bạch Câu 
(thuộc Nga Sơn), Tấn Hội Triều (thuộc Hoằng 
Hóa), Tấn Bạng (Ngọc Sơn), pháo ñài Biện Sơn 
(thuộc Hà Trung). Tại Nghệ An có 11 cửa tấn, 
trong ñó có 2 cửa tấn quan trọng là Cửa Hội và 
Cửa Xá. Tại Hà Tĩnh ñặt 3 cửa tấn quan trọng là: 
Cửa Nhượng (thuộc Cẩm Xuyên), Cửa Khẩu 
(thuộc Kỳ Anh) và Cửa Sót (Thuộc Thạch Hà). 
Thuộc ñịa phận tỉnh Quảng Bình có 7 cửa tấn, 
trong ñó các cửa tấn quan trọng là: Tuần Quảng, 
Nhật Lệ, Linh Giang, Tấn Ròn. Tỉnh Quảng Trị 
có hai cửa tấn quan trọng là Tấn Việt An và Tấn 
Tùng Luật. 
Ở Nam Kỳ, từ thời các Chúa Nguyễn ñã ñặc 
biệt quan tâm bố trí lực lượng quân sự, thiết lập 
13
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
NXB Thuận Hóa, tập 10, tr. 377 
SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 52 
các ñồn thủ “nơi xung yếu” ñể chống giặc, giữ 
dân, bảo vệ chủ quyền, cụ thể: sách ðại Nam 
nhất thống chí nhấn mạnh tầm quan trọng ñặc 
biệt của Côn ðảo về mặt quân sự và nhận thức về 
tầm quan trọng ñó của Nhà Nguyễn thể hiện qua 
việc cho xây dựng một ñồn bảo kiên cố trên ñảo 
ngay từ ñầu triều Nguyễn: “Bảo Côn Lôn: ở giữa 
biển cả về phía ñông nam tỉnh. Bảo ñặt trên ñảo, 
chu vi 50 trượng 8 thước 9 tấc, cao 4 thước 3 tấc, 
mở 2 cửa, xây một pháo ñà ... uân các cơ của bốn trấn 200 suất và 6 chiếc ghe 
sai, cho cứ 6 tháng làm một phiên, thay ñổi nhau 
ñóng giữ, sai phái việc quan, tuần bắt giặc biển19. 
Các ñội tuần tra trên vùng biển Tây Nam bộ hoạt 
ñộng hiệu quả phải kể ñến là ñội Hà Phú, ñội Phú 
Cường Các ñội này có nhiệm vụ ngăn chặn và 
16
 Trịnh Hoài ðức, sñd, tr. 61, 62 
17
 Trịnh Hoài ðức, sñd, tr. 68 
18
 Trịnh Hoài ðức, Sñd, tr. 80. 
19
 Trịnh Hoài ðức, Sñd, tr.136. 
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X1-2014 
 Trang 53 
ñánh bại các cuộc xâm lấn từ các lân bang, bảo 
vệ biên giới hải ñảo và bảo vệ các tàu thuyền 
thương mại qua lại trong vùng. Do vị trí chiến 
lược của Hà Tiên, từ thời Minh Mạng, nhà vua ñã 
cho tăng cường hệ thống bảo, tấn: Bảo Giang 
Thành, bảo Phú Quốc, bảo Hàm Ninh, pháo ñài 
nhỏ Tô Châu, tấn Kim Dữ, tấn Hoàng Giang, tấn 
Bồ ðề, tấn Ghềnh Hàu . Năm 1834, vua Minh 
Mạng sai ñặt hệ thống cung trạm từ lũy Phù 
Dung, Hà Tiên ñến chùa Kim Tháp, Nam Vang 
dài 33.194 trượng, chia ñặt 12 trạm; từ Sốc Cù 
ñến ñồn phủ Quảng Biên dài 15.193 trượng chia 
ñặt 5 trạm, mặt ñường ñều rộng 2 trượng. Trên 
ñảo Phú Quốc, công việc xây dựng ñồn binh 
cũng ñược triển khai từ năm 1833. Quy mô ñồn 
Phú Quốc khá lớn (dài suốt 45 trượng 1 thước 6 
tấc, cao 7 thước 2 tấc, dày 9 thước; thân ñồn và 
4 góc), thành ñược xây bằng gỗ và ñất ( trong 
ngoài ñều hàng rào gỗ, giữa ñổ ñầy ñất), cấu tạo 
thành gồm 2 bên tả hữu ñều xây 1 cửa cao 8 
thước, rộng 6 thước; ở trên làm nhà vuông; hào 
ñào rộng 1 trưọng, sâu 3 thước; bên trong ñồn, 
có trại lính 5 gian 2 chái; phía sau ñồn làm kho 
thuốc ñạn 2 gian, bên ngoài ñồn phía trước bên 
tả, chỗ gò cát làm 1 chòi canh cao 2 trượng, trên 
ñồn chia ñặt 2 cỗ súng gang phách sơn, 6 cỗ 
súng ñồng quá sơn, 1 suất ñội, 50 biền binh20. 
Năm 1838, vua Minh Mạng lại cho xây thêm ñồn 
Hàm Ninh trên ñảo Phú Quốc. ðồn Hàm Ninh 
dài suốt 32 trượng chiều cao chiều dày cũng như 
ñồn Phú Quốc 4 mặt ñều ñóng hàng rào gỗ; bên 
tả xây 1 cửa cao 8 thước, rộng 5 thước, trên gác 
bằng gỗ; hào dài rộng 8 thước, sâu 3 thước; bên 
trong ñồn, có trại lính 3 gian 2 chái; ñoạn giữa 
phía mặt trước, dựng 1 cái chòi canh cao 2 
trượng; 2 góc tả, hữu ñặt 2 cỗ súng ñồng quá 
sơn, 1 suất ñội 20 biền binh ñóng giữ ở ñấy21. 
Từ thời vua Minh Mạng, triều ñình ñã tiến 
hành ban bố các quy chế như “Tuần dương 
20
 ðại Nam thực lục, tập V, tr. 240-241 
21
 ðại Nam thực lục, tập V, tr. 241 
chương trình”, “Tuần thuyền quy thức” và “Tuần 
dương xử phận lệ” nhằm mục ñích chống cướp 
biển, trạm dương và giữ gìn an ninh cho các loại 
tàu thuyền hoạt ñộng ven biển. Việc tuần tra, 
kiểm soát vùng biển ñược giao cho quân ñội 
chính quy, song các ñịa phương cũng thường 
ñược triều ñình giao cho quyền chủ ñộng lấy dân 
ñịa phương tuần thám. Vua Minh Mạng ñã từng 
có dụ: “các tỉnh có hải phận ñều ñóng hai, ba 
chiếc thuyền nhanh nhẹn, sai dân các ñảo sửa 
chữa thuyền ñánh cá, liệu cấp khí giới ñể ñi tuần 
thám”22. Dưới thời Minh Mạng ngoài các ñội 
Hoàng Sa, Bắc Hải, tại vùng biển Tây Nam bộ 
còn có các ñội Hà Phú, Phú Cường ñảm nhận 
hoạt ñộng tuần tra, canh gác biển ñảo. Nhà vua 
còn yêu cầu Bộ Công biên soạn sách Hải trình 
tập nghiệm ñể phục vụ cho hoạt ñộng tuần tra 
trên biển. Sách cung cấp những hiểu biết về 4 vấn 
ñề chính: “tóm tắt về mưa gió”, “những ñiều 
kiêng kỵ khi ñóng tàu thuyền”, “những ñiều 
kiêng kỵ khi chạy tàu” và “Tập nghiệm những 
việc ñã qua”. Phan Huy Chú khi phụng mệnh vua 
Minh Mạng ñi Battavia vào năm 1832 về cũng ñã 
viết Hải trình chí lược cung cấp nhiều thông tin 
về vùng biển vịnh Xiêm La. 
Dưới thời vua Tự ðức (1856) luật lệ ñi tuần 
tiễu ñường biển và lệ thưởng phạt ñược ban bố, 
trong ñó quy ñịnh rõ: “ Một khoản; những thuyền 
Kinh phái, thuyền Tỉnh phái và thuyền của ñồn 
cửa biển ñi tuần phải liên lạc thay ñổi nhau ñi 
trên mặt biển, không chỗ nào ñược bỏ thiếu. Nếu 
gặp thuyền giặc phải lập tức tiến ñến ñánh bắt 
hoặc tiến hành bắn 3 phát ñại bác, hoặc ñốt 5 
phát pháo thăng thiên; thuyền ñi gần nghe, trông 
thấy phải ñến ngay ñánh giúp. Hoặc thuyền giặc 
trở chạy lúc sóng gió to thì dùng thuyền kiểu 
mới, lúc yên lặng sóng gió thì dùng thuyền Ô, 
thuyền Lê săn ñuổi ñánh ñều là ñắc lực. Một 
khoản; hàng năm ñi tuần ngoài khơi, các Quản 
22
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
tập V, tr. 427 
SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 54 
vệ, Quản cơ cho ñến Suất ñội, ðội trưởng, pháo 
thủ ñều phải chọn lấy những người giỏi giang 
quen thạo sung làm. Về phần biển nào có giặc 
phát ra mà bộ biên lại ở chỗ khác, vây bắt không 
kịp thì vẫn lấy tấn thủ là tội ñầu. Nếu trong khi 
giặc phát ra, bộ biên ở ñồn ấy mà không trông 
biết, hết sức ñánh bắt ñược thì bộ biên là tội ñầu 
lấy tội của viên Tấn thủ mà bắt tội, Tấn thủ thì 
theo thứ tự mà giảm dần xuống. Một khoản: 
người giữ việc bắt giặc nếu thực có công trạng 
bắt chém ñược giặc cùng là 3 lần ñi tuần biển giữ 
ñược yên lặng thì Quản cơ, Quản vệ và Cai ñội, 
Suất ñội nếu người nào ñã thực thụ rồi thì thưởng 
hậu hoặc thăng trật, còn những người hàm thư ñã 
qua thì ñổi ñịnh là 2 năm, cùng là người phải 
ñình lưu hay thí sai là 3 năm, nay không kể ñã ñủ 
niên hạn hay chưa, phàm người nào ñã 5 lần 
ñược yên lặng lại không can tội gì nặng về tư ñều 
cho bổ ngự ngay”23. 
3. ðể bảo vệ vững chắc vùng biển của tổ quốc, 
vương triều Nguyễn chú trọng ñóng các loại 
tàu thuyền bền chắc, xây dựng thủy quân 
vững mạnh 
Trong việc xây dựng quân ñội, nhà Nguyễn ñã 
nhận thức ñúng ñắn về tầm quan trọng của thuỷ 
quân và ñã có sự cố gắng lớn trong việc xây dựng 
binh chủng này. Theo Tạ Chí ðại Trường trong 
cuốn Lịch Sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 ñến 
1802, vào ñầu triều Nguyễn lực lượng thủy binh 
lên ñến 26.800 người trên tổng số 139.800 người 
lính trong quân ngũ. Trong ñó, chia ra: số binh 
lính làm trong các xưởng ñóng tàu 8.000 người, 
thủy binh trên các tàu canh giữ cửa biển 8.000 
người, thủy binh trên các tàu ñóng kiểu Âu 1.200 
người, thủy binh trên các thuyền mành là 1.600, 
thủy binh trên các thuyền chiến có chèo 8.000 
người24. Con số này cũng phù hợp với số liệu về 
lực lượng thủy quân nhà Nguyễn thời Gia Long 
23
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
sñd 
24Tạ Chí ðại Trường, Lịch Sử Nội Chiến Ở Việt Nam, trang 
230 
của J.Barrow ñưa ra trong cuốn Một chuyến du 
hành ñến xứ Nam Hà 1792-1793. 
 Vào ñầu thời Nguyễn, ñặc biệt thời Thiệu Trị 
và ñời Tự ðức, hải quân ñã ñược trang bị nhiều 
loại tàu thuyền. Mỗi loại tuỳ cỡ lớn nhỏ mà có 
chức năng khác nhau. Về chủng loại, có các 
loại25: 
Thuyền máy: là loại thuyền chạy bằng hơi 
nước, sách thường chép là thuyền hỏa cơ, có 3 
hạng (hạng to là ðiện phi, hạng vừa là Yến phi, 
hạng nhỏ là Vân phi). 
Thuyền bọc ñồng: là loại thuyền lớn thường 
hoạt ñộng ngoài ñại dương. Thuyền ñược coi như 
là báu vật quốc gia và ñã ñược ñúc hình trên 
Chương ñỉnh ñặt trước nhà Thế Miếu. Loại 
thuyền này cũng chia làm 4 hạng (hạng lớn, hạng 
nhất, hạng nhì, hạng ba). Khi làm biển ñề tên cho 
các thuyền bọc ñồng, nhà nước ñã quy ñịnh rõ ñể 
phân biệt từng hạng, ví như Bảo Long, Thái 
Loan, Kim Ưng, Linh Phượng, Phấn Bằng là 
hạng lớn; Vũ Phi, Vân ðiểu, Thần Giao, Tiên Ly, 
Thọ Hạc là hạng nhất; Tĩnh Dương, Bình Dương, 
ðịnh Dương, ðiêm Dương hạng nhì; Thanh Hải, 
Tĩnh Hải, Bình Hải, ðịnh Hải, An Hải là hạng ba. 
Thuyền gỗ: Thuyền gỗ không bọc ñồng 
thường là những thuyền vận tải hạng lớn và nhỏ 
dùng trong quân ñội hoặc trong các việc chung. 
Về thuyền vận tải có những thuyền gọi là Hải 
Vận, ðại Dịch, Miễn Dịch. Những người làm 
việc trên thuyền ñều là biền binh, còn người chỉ 
huy là những Chưởng cơ vệ thuỷ sư, Thự 
Chưởng vệ thuỷ sư. Vật liệu chở trên thuyền là 
hàng dân dụng. 
Sách ðại Nam hội ñiển sự lệ cho biết rõ số 
lượng tàu thuyền của nhà Nguyễn vào năm 1828, 
chỉ riêng ở kinh sư ñã có 379 chiếc thuyền ñịnh 
ngạch, còn các tỉnh thành lớn như Gia ðịnh có 
105 chiếc, Nam ðịnh 85 chiếc, Nghệ An 40 
25Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
sñd 
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X1-2014 
 Trang 55 
chiếc, Quảng Nam 40 chiếc, Quảng Ngãi 25 
chiếc26 ... 
Việc tu bổ và ñóng mới thuyền là công việc 
triều ñình thường xuyên tiến hành. Tháng 9 năm 
ðinh Tỵ (1847) nhà nước ñịnh lệ tu bổ tàu 
thuyền: phàm những thuyền bọc ñồng kể từ 5 
năm mới ñóng thì 5 năm tu bổ một lần, thuyền 
không bọc ñồng thì 3 năm tu bổ. ðã trải 2 -3 lần 
rồi mà có hư hỏng, cho tháo ra từng tấm ván ñể 
ñóng lại; nếu không hư hỏng thì chi hóa vật công 
ra ñể tu bổ, không buộc vào niên hạn, cứ hàng 
năm tu bổ và sửa chữa lại một lần. Năm Ất Mão 
(1855), tháng 3, triều ñình lại ñịnh ra chương 
trình ñóng lại và sửa chữa các loại tàu thuyền. 
4. ðảm bảo an ninh trên biển và chống cướp 
biển là một trong những hoạt ñộng thường 
xuyên của vương triều Nguyễn 
Dưới thời Nguyễn, các toán cướp biển người 
Hoa (Tàu ô) thường hoạt ñộng trên vùng biển 
nước ta. Chúng dùng nhiều thủ ñoạn trà trộn, bất 
ngờ ñánh cướp gây nhiều tổn thất cho tàu buôn 
và các hoạt ñộng của ngư dân và là thách thức 
ñối với chính quyền. Năm 1828, vua Minh Mạng 
ñã xuống dụ: ñối với tàu thuyền khả nghi “nếu 
không có cờ, tức là thuyền của giặc, phải nhanh 
chóng ñuổi ñánh không lầm lỡ”27. Từ năm 1829, 
vua Minh Mạng ñã ra lệnh cấp kính thiên lý cho 
các tỉnh có vùng biển, ñồn biển và thuyền tuần 
tiễu ñể quan sát kịp thời từ xa. Và từ năm 1838, 
nhà vua cho ñóng thuyền khỏa ñồng (bọc ñồng) 
ñể tăng hiệu quả tuần tiễu trên biển. Qua Khâm 
ðịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, ñược biết: thuyền 
ñồng dài 4 trượng, 4 thước, 1 tấc, ngang 1 
trượng, 4 tấc, có sàn ngồi ñể ñánh nhau. Các tỉnh 
dọc theo bờ bể thời làm theo hình dáng thuyền 
“ñại dịch”, mỗi tỉnh hai chiếc mà tỉnh nào mặt bể 
rộng mênh mông thời làm ba, bốn chiếc ñều gọi 
26
 Vnsea.net - Người Việt chinh phục ñại dương - Kì 3, 03-
02-2012 vnsea.net/tabid/127/ArticleID/816/language/en-
US/Default.aspx 
27
 Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam hội ñiển sự lệ, 
tập V, tr. 425 
là thuyền tuần dương. Sách ðại Nam hội ñiển sự 
lệ cho biết thêm, triều ñình có quy ñịnh thưởng, 
phạt rất nghiêm minh ñối với hoạt ñộng chống 
cướp biển. Lệ thưởng có thể lên ñến 1000 quan 
tiền nếu bắt ñược thuyền cướp biển loại lớn, 500 
quan tiền nếu bắt ñược thuyền hạng nhỏ. Ngược 
lại, hải phận nào giặc nổi lên một lần mà viên tấn 
thủ và bộ biền hoặc sơ suất không biết, hoặc xét 
bắt không kịp thời, ñể giặc biển chạy thoát thì 
viên tấn thủ bị giáng 4 cấp, quản cơ, quản vệ 
giáng 2 cấp, suất ñội giáng 1 cấp. Còn như 
thuyền binh Kinh phái ñi qua hạt ấy mà không 
biết ñánh dẹp thì quản vệ cũng bị giáng 2 cấp, 
suất ñội giáng 1 cấp. Lệ thưởng phạt áp dụng cho 
cả quân và dân. 
Sử liệu nhà Nguyễn cũng ghi chép khá nhiều 
về hoạt ñộng cướp biển của hải tặc Chà Và (một 
cách gọi chung dùng ñể chỉ các nhóm cướp biển 
có nguồn gốc từ các ñảo, quần ñảo ngoài khơi 
ðông Nam Á). Vùng Biển Nam Kỳ là nơi gánh 
chịu nạn hải tặc Chà Và với tần suất rất cao. Trên 
vùng biển kín của Vịnh Thái Lan nhiều hòn lắm 
ñảo, lại nằm trên ñường trung chuyển. ðây chính 
là ñiều kiện lý tưởng ñể các băng cướp biển trú 
ngụ trên các hoang ñảo, chặn tàu ñể cướp. Chúng 
còn lập căn cứ ở một số ñảo ñể bất ngờ ñánh 
cướp các tàu thuyền qua lại vùng vịnh Xiêm La 
và Hà Tiên. Không phải ngẫu nhiên mà người ta 
gán cho hòn ðốc và các hòn lân cận trên quần 
ñảo Hòn Tre cái tên “quần ñảo Hải Tặc”. Các 
nhóm hải tặc thường xuyên cướp phá ở các ñảo 
Hòn Tre, Hòn Cau, Hòn Rái, Hòn Cổ Rồng, Phú 
Quốc, biển Kiên Giang, biển Hà Tiên. . Dưới 
triều Minh Mạng, thủy quân nhà Nguyễn ñã liên 
tục ñánh bại nhiều cuộc cướp bóc của cướp biển 
Chà Và vào các năm 1822, 1823, 1825, 1828, 
1830, 1834 ở bãi biển Hà Tiên, ñảo Hòn Rái (Lại 
Dữ), ñảo Cổ Rồng (Long Cảnh). Tháng 6 năm 
ðinh Dậu (1837), 3 chiếc thuyền giặc biển Chà 
Và lại ñến ñảo Hòn Rái tỉnh Hà Tiên, Quản cơ 
Nguyễn Văn Do và Phòng thủ úy Nguyễn Toán 
ñem quân ñuổi ñánh, bắt ñược ñầu mục giặc là 
SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 56 
Băng Ly Ma Ô Tôn, Băng Ly Ma Cô Lý và ñồng 
ñảng 43 tên, chém ñược 12 ñầu giặc, số còn lại 
nhảy xuống biển chết, thu hết ñược thuyền súng 
và khí giới của giặc28. 
Hoạt ñộng xác lập, thực thi chủ quyền và 
quyền chủ quyền trên vùng biển ðông của Tổ 
quốc của vương triều Nguyễn ñã góp phần hoàn 
chỉnh bản ñồ Việt Nam, ñồng thời, ñưa vùng biển 
ðông của Việt Nam thành một trong những ñịa 
bàn trọng yếu trong hội lưu quốc tế, góp phần 
quan trọng vào công cuộc kiến thiết và bảo vệ an 
ninh quốc gia. 
Hoạt ñộng phòng thủ trên biển của vương triều 
Nguyễn (1802-1884) với những biện pháp thiết 
thực, hiệu quả trên ñây là những bài học kinh 
nghiệm lịch sử quý giá không chỉ mang ý nghĩa “ôn 
cố tri tân” mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc. 
28
 Quốc Sử Quán triều Nguyễn, ðại Nam thực lục, tập V, 
trang 106 
TAÏP CHÍ PHAÙT TRIEÅN KH&CN, TAÄP 17, SOÁ X1-2014 
 Trang 57 
The maritime defense activities under the 
Nguyen dynasty (1802-1884) 
• Tran Thi Mai 
University of Social Sciences and Humanities, VNU-HCM 
ABSTRACT: 
The Emperor Minh Mang once affirmed: 
“The governance of nation should focus on 
ethical practice and danger-matter 
consideration. These two things are 
indispensable. Now I conduct copper-
shipbuilding, take advantage of the important 
coastal areas to build plants, preserve those 
ships when needed”. Not only Emperor Minh 
Mang but the Nguyen Emperors from Gia 
Long to Thieu Tri and Tu Duc were highly 
aware of the country’s territorial waters 
defense. The Nguyen Dynasty’s marine 
considerations including the monitoring and 
defending were expressed through practical 
activities: building a strong navy, developing 
maritime defense systems; promulgate 
regulations like “tuan duyen chuong trinh”, 
“tuan thuyen quy thuc” and “tuan duong xu 
phan le” The maritime defense activities 
under Nguyen Dynasty (1802-1884) and the 
lessons learned from these activities will help 
us “know the past, find the future” and 
acquire insightful practical values also. 
Keywords: defense, Nguyen Dynasty. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. Dẫn lại từ Vu Hướng ðông, Ý thức biển 
của vua Minh Mệnh, Tạp chí Xưa và nay, 
tháng 11-2009 
[2]. Lê Quý ðôn, Phủ biên tạp lục, Nhà xuất 
bản Khoa học xã hội, 1977. 
[3]. Trịnh Hoài ðức, Gia ðịnh thành thông chí, 
bản dịch Viện Sử học, Nhà xuất bản Giáo 
dục, 1998. 
[4]. Phan Khoang, Việt Sử xứ ðàng Trong, Nhà 
xuất bản Văn học, 2001. 
[5]. Quốc sử quán triều Nguyễn – ðại Nam 
nhất thống chí, tập 5, nhà xuất bản Thuận 
Hóa, 2006. 
[6]. Quốc Sử Quán triều Nguyễn - ðại Nam 
thực lục, tập I, II, III và V, 
[7]. Bản dịch của Viện Sử học, Nxb Giáo Dục, 
Hà Nội, 2007. 
[8]. Nội các triều Nguyễn, Khâm ñịnh ðại Nam 
hội ñiển sự lệ, NXB Thuận Hóa, tập V, IX. 
SCIENCE & TECHNOLOGY DEVELOPMENT, Vol 17, No.X1-2014 
Trang 58 
[9]. Quốc Sử quán triều Nguyễn, Minh Mệnh 
chính yếu, tập III, NXB Thuận Hóa, 1994. 
[10]. Trần Thanh Phương, Minh Hải ñịa chí, Nhà 
xuất bản Mũi Cà Mau, 2005.