Hình ảnh Mẫu Liễu và phong trào dân tộc đầu thế kỷ XX: Trường hợp trí thức khoa bảng Trần Tán Bình với câu đối dâng năm 1922 cho đền Cổ Lương

3Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
HÌNH ẢNH MẪU LIỄU VÀ PHONG TRÀO 
DÂN TỘC ĐẦU THẾ KỶ XX: TRƯỜNG HỢP TRÍ THỨC 
KHOA BẢNG TRẦN TÁN BÌNH VỚI CÂU ĐỐI 
DÂNG NĂM 1922 CHO ĐỀN CỔ LƯƠNG
 Chu Xuân Giao*
上 界 神 而 仙 霊 気 地 連 崇 葛 外
大 名 生 不 死 彤 徽 史 在 趙 徴 間
Thượng giới thần nhi tiên, linh khí địa liên Sùng Cát ngoại;
Đại danh sinh bất tử, đồng huy sử tại Triệu Trưng gian.
(Câu đối do nhóm Trần Tán Bình soạn và dâng cho đền Cổ 
Lương năm 1922)
In the High World, gods and fairies roam, in the Earthly Word 
this sacred atmosphere honors Her in Vân Cát;
Her name is eternal, in history she is placed next to Hai Bà 
Trưng, Bà Triệu.
(Bản dịch tiếng Anh của nhóm FVH từ bản sao ở Phủ Tây Hồ, 
công bố lần đầu năm 2004)
Là thần mà cũng là tiên trên thượng giới, linh khí trùm khắp 
cõi bắt đầu từ đền Sùng đền Cát;
Là đấng bất tử danh tiếng lẫy lừng, công tích huy hoàng còn 
lưu trong sử sách cùng Bà Triệu Bà Trưng.
(Bản dịch tiếng Việt của CXG từ kết hợp bản gốc và các bản sao, 
công bố lần đầu năm 2008)
Lời mở: Thông điệp của những hiện vật tưởng như tồn tại rời rạc
Ý tưởng của bài viết này được hình thành dần trong quá trình điều tra điền dã 
lâu dài của chúng tôi tại các đền phủ đang thờ phụng Mẫu Liễu (Bà chúa Liễu Hạnh, 
Thánh mẫu Liễu Hạnh), trung tâm là Phủ Tây Hồ ở Hà Nội. Quá trình này có thể 
bắt đầu tính từ giữa thập niên 1990 - khi mà tín ngưỡng dân gian nói chung và tín 
ngưỡng Mẫu Liễu đã bước vào thời kỳ phục hưng nhờ chính sách Đổi Mới.(1) Gợi 
ý trực tiếp đầu tiên là từ nội dung của một đôi câu đối bằng Hán văn được xem là 
“truyền lại từ ngày xưa”(2) vẫn được treo trang trọng trong chính điện của Phủ Tây 
Hồ mà chúng tôi tiếp xúc lần đầu tiên vào khoảng các năm 1994 - 1995 [Đặng Văn 
Lung 1995: 18]. Câu đối này được đưa làm lời đề từ bài viết này (gồm bản chữ Hán, 
* Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam.
VĂN HÓA - LỊCH SỬ
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
bản phiên âm Hán Việt, bản dịch ra tiếng Anh của nhóm FVH, và bản dịch tiếng 
Việt của chúng tôi).
 Nội dung và giá trị của câu đối ấy (từ đây trở xuống viết tắt là CĐ-TH) đã 
được chúng tôi công bố một phần trong các nghiên cứu trước đây [Chu Xuân Giao 
- Phan Lan Hương 2008a: 32-33; 2008b: 52, 79-81]. Chúng tôi biết được rằng, CĐ-
TH là vật tiến cúng vào năm 1953 của thanh đồng (người thực hành tôn giáo) Phạm 
Diệu Hòa, cũng đồng thời là trụ trì (người quản lý) tại ngôi đền thờ Mẫu Liễu ở 
làng Tây Hồ thời điểm đó, mà nay là Phủ Tây Hồ (từ đây trở xuống viết tắt là PTH). 
Sau các công bố trên, khi mở rộng phạm vi điều tra như một phương cách để 
có thể nhìn rõ hơn chân dung PTH trong bức tranh chung của tín ngưỡng Mẫu Liễu 
ở Việt Nam, chúng tôi lần lượt phát hiện những câu đối mang nội dung giống hệt 
như CĐ-TH ở các đền phủ khác. Đầu tiên là đền Cổ Lương (khu phố cổ quận Hoàn 
Kiếm, Hà Nội) [Chu Xuân Giao 2016], tiếp đến là Phủ Bóng (tức đền Cây Đa Bóng 
hay Nguyệt Du Cung) ở bên cạnh lăng Mẫu Liễu trong khu vực Phủ Giày (huyện 
Vụ Bản thuộc tỉnh Nam Định), rồi lăng thờ Phạm Tử Nghi (còn gọi lăng miếu 
Đôn Nghĩa hay lăng Thánh Niệm, ở huyện An Hải thuộc thành phố Hải Phòng). 
Đến thời điểm hiện tại, chúng tôi đã xác nhận được bốn điểm như vậy. Có thể còn 
những đền phủ khác đang cùng treo câu đối với nội dung giống như CĐ-TH. 
Mọi việc đã có thể kết thúc ngay ở việc tìm ra bốn điểm cùng treo, hay “cùng 
thờ” theo cách nói dân dã, một đôi câu đối có nội dung giống nhau, là bởi lý do 
đơn giản: cùng có chung một đối tượng thờ phụng. Tuy nhiên, đi sâu khảo sát từng 
hiện vật ở từng nơi riêng lẻ, rồi đặt nội dung của chúng vào bối cảnh xuất hiện và 
lưu truyền, mối quan hệ của chúng, chúng tôi đã tìm ra được soạn giả ban đầu của 
câu đối bằng Hán văn ấy. Đó là vị quan Trần Tán Bình (1868-1935/1937)(3) - một 
trí thức khoa bảng cựu học có đầu óc canh tân, tuy có ra làm quan nhưng đã tham 
gia tích cực và bền bỉ vào nhiều phong trào công khai với mục đích chấn hưng dân 
khí và bồi dưỡng dân trí ở đầu thế kỷ XX (người đương thời gọi các phong trào 
này là Minh xã).
Kết quả nghiên cứu cho biết, CĐ-TH không phải là nguyên gốc, mà là một 
bản sao vào đầu thập niên 1950 của một đôi câu đối hiện vẫn còn thấy tại đền Cổ 
Lương. Câu đối ở đền Cổ Lương (từ đây trở xuống viết tắt là CĐ-CL) vốn được 
Trần Tán Bình soạn và dâng năm 1922 trong liên danh với một đồng liêu là Đào 
Huân. Việc soạn, dâng câu đối thờ Mẫu Liễu ở đền Cổ Lương với nội dung như 
sẽ trình bày ở dưới đây, trong bối cảnh xã hội lúc đó, không chỉ đơn thuần là hành 
động cung tiến thông thường, mà là cơ hội bày tỏ lòng kính phục cũng như niềm 
ước vọng của những người dân mất nước trước các vị nữ anh hùng lỗi lạc đã đứng 
lên giải phóng dân tộc khỏi ách nô lệ của ngoại bang trong quá khứ. Lần đầu tiên 
hình ảnh của Mẫu Liễu trong truyền thuyết được đặt sánh ngang với hình ảnh Hai 
5Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Bà Trưng - Bà Triệu của chính sử. Đồng thời, về mặt cá nhân, có thể xem đó là dịp 
các ông quan Trần Tán Bình - Đào Huân được thổ lộ một cách thầm kín trước đấng 
“mẫu nghi thiên hạ” anh linh hiển hiện trong điện thần của nước Việt về thân phận 
“sống cũng như thừa” hay nỗi lòng “sinh ra đất Việt làm tôi Pháp” của mình.(4)
Từ góc nhìn văn hóa sử của chúng tôi, CĐ-CL hiện lên như một thông điệp 
truyền tải tâm thế và ước vọng của một lớp trí thức vào đầu thế kỷ XX: mặc dù phải 
dấn bước tham gia vào chính trường thực dân nửa phong kiến đương thời, nhưng 
tinh thần dân tộc vẫn ngầm chảy trong huyết quản họ. Đặc biệt, sự xuyên cài vào 
nhau của hình ảnh Mẫu Liễu (luôn được mường tượng là “áo đỏ giáng trần”) và 
hình ảnh các nữ anh hùng Hai Bà Trưng - Bà Triệu (cưỡi voi ra trận), thấy trong 
nội dung của CĐ-CL, cần được soi chiếu bằng bối cảnh là các phong trào dân tộc 
ở đầu thế kỷ XX, mà tác giả Trần Tán Bình đã tham gia.
Về sau, CĐ-CL được tiếp tục sao chép, để dâng cho PTH ở Hà Nội bởi một 
nữ thanh đồng vào năm 1953; rồi tiếp đến là những sao chép về thánh địa Phủ Giày 
ở Nam Định, và về vùng đất cảng Hải Phòng, ở thời kỳ Đổi Mới. Như vậy là qua 
những di vật hiện còn, chúng ta thấy được sức lan tỏa của thông điệp trên CĐ-CL 
qua không gian và thời gian. Với mỗi lần sao chép, thông điệp từ đầu thế kỷ XX 
lại được làm mới, hay điều chỉnh bằng cách đắp thêm những tầng nghĩa mới tương 
ứng với hoàn cảnh mới và tâm thế mới. 
1. Đền Cổ Lương ở làng Cổ Lương với việc phụng thờ Mẫu Liễu
Đền Cổ Lương, có tên chữ là Cổ 
Lương Linh Từ, phụng thờ Mẫu Liễu 
và hệ thống thần trong tín ngưỡng tứ 
phủ, hiện là một ngôi đền nhỏ nằm 
ở bên trong ngõ số 28 phố Nguyễn 
Siêu (Nguyễn Văn Siêu, Án sát Siêu) 
thuộc phường Hàng Buồm, quận 
Hoàn Kiếm, thành phố Hà Nội. 
Nhìn lên bản đồ khu vực trung tâm 
của thành phố Hà Nội hiện nay, sẽ 
thấy vị trí đại khái của ngôi đền như 
sau: cách không xa bãi Phúc Tân của 
Sông Hồng, lại gần khu vực có cửa Ô 
Quan Chưởng (tức Đông Hà Môn), 
gần chợ Đồng Xuân,(5) gần đền Bạch 
Mã (xem Lược đồ 1).
Tựa như Cổ Lương Linh Từ vẫn nhận được sự kính ngưỡng của lớp đồng cựu 
(người theo tín ngưỡng tứ phủ đã có tuổi, bao gồm cả ông bà đồng, con nhang đệ 
Lược đồ 1. Lược đồ vị trí của làng Cổ Lương trước 
đây (điểm có ngôi sao màu đỏ).(6)
6 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
tử, cung văn, pháp sư,), nhưng không mấy tiếng tăm đối với khách thập phương 
và giới tín đồ tứ phủ hiện nay. 
Trong hệ thống đền phủ thờ Mẫu 
Liễu ở Hà Nội hiện nay, người ta 
thường nhắc ngay và nhắc nhiều 
đến PTH, chứ ít ai biết đến đền Cổ 
Lương. Tuy vậy, trong văn bản cũ 
của Hà Nội, chỉ tính trong giai đoạn 
1930 - 1945, thì đền Cổ Lương 
tương đối có tiếng, và ngược lại, 
hầu như không thấy bóng dáng của 
PTH hay các tên gọi tiền thân của 
nó. Chẳng hạn, trong tư liệu hành 
chính lưu trữ của Hà Nội từ năm 
1873 đến năm 1954, ít nhất còn 
thấy hai tập hồ sơ: về hoạt động của đình và đền Cổ Lương từ năm 1928 đến năm 
1942, và về hoạt động của miếu Cổ Lương từ năm 1933 đến năm 1949 [Đào Thị 
Diến (Chủ biên) 2010: 548-549, 658-659].
Sở dĩ gọi là đền Cổ Lương vì khu vực đó ngày trước là địa phận thôn/làng 
Cổ Lương. Theo bản khai vào năm 1938 của ông Đào Huân (giữ chức Chánh hội 
của làng khi đó), chúng ta biết được các thông tin như sau. Làng Cổ Lương nguyên 
thuộc về tổng Đồng Xuân huyện Thọ Xương, phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Nội, khi đó 
đổi ra là phố Án Sát Siêu thuộc Hộ thứ ba(*) thành phố Hà Nội. Làng có một miếu, 
một đình và một đền. Miếu và đình thờ hai vị Thành Hoàng, là Linh ứng tôn thần 
(tức Nam Hải đại vương, có tục danh là Phạm Thành hay Phạm Tử Nghi, là nhân 
thần thời Lê - Mạc, quê gốc ở huyện An Dương thuộc Hải Phòng ngày nay) và Linh 
thông tôn thần (tức Phổ Tế đại vương, có tục danh là Trần Thông, là nhân thần thời 
Trần - Hồ, quê gốc ở huyện Thiệu Hóa thuộc Thanh Hóa ngày nay). Đền Cổ Lương 
thì thờ “Mẫu Liễu Hạnh tiên chúa sắc tặng Chế Thắng Bảo Hòa Diệu đại vương” 
[Đào Huân 1938: 1-13]. 
Ở một dịp khác, chúng tôi sẽ trình bày kỹ hơn về làng Cổ Lương và các điểm 
tín ngưỡng cũ của làng. Ở đây, chỉ nói riêng về ngôi đền. Theo nội dung văn tự trên 
Ảnh 1. Cổng đền Cổ Lương (Cổ Lương Linh Từ) 
hiện nay.(7)
* “Hộ” là một đơn vị hành chính sau khi Hà Nội trở thành nhượng địa của Pháp. “Về hành 
chính cấp cơ sở thì cho tới đầu những năm 20, thành phố Hà Nội gồm 8 hộ (quartier). Đứng 
đầu mỗi hộ là một hộ phố (chef de quartier). Các hộ phố do đốc lý bổ nhiệm từ hàng ngũ các 
thân hào ở trong hộ. Mỗi hộ chia ra một số cụm dân cư gồm một số đường phố, đứng đầu 
cụm là một trưởng phố (chef de rues).” Nguyễn Vinh Phúc (Chủ biên), 2010, Lịch sử Thăng 
Long Hà Nội, Nxb Thời đại, Hà Nội, trang 303. Chú của CXG.
7Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
các di vật còn đang được bảo quản tại đền, có tham chiếu với các nguồn tư liệu bổ 
trợ khác, có thể hiểu rằng, Mẫu Liễu đã được thờ ở đây từ rất sớm so với các điểm 
thờ Mẫu Liễu khác trên cùng địa bàn thành phố Hà Nội khu vực chưa mở rộng 
(chẳng hạn so sánh với chính PTH). 
Ở trong sân đền hiện nay có một tấm bia mang tiêu đề Cổ Lương hương đình 
bi ký (Bài ký trên bia đình làng Cổ Lương) có niên đại Tự Đức 32 (1879). Bia vốn 
ở đình làng, nhưng sau này, khi khu đất cũ của đình bị thu hồi, thì toàn bộ đồ thờ tự 
và cổ vật của đình được mang sang gửi ở đền cho tới ngày hôm nay. Bài ký trên bia 
được chấp bút bởi Vũ Nhự hiệu Đông Phần đỗ Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân khoa 
Mậu Thìn (1868), lúc bấy giờ là quan Đốc học Hà Nội. Trên bia có đoạn: “Thôn 
Cổ Lương tiếp giáp mé sông Nhị Hà, dân cư là người làng Khúc Thủy, đền thờ hai 
vị chính thần Phổ Tế và Nam Hải. Công lao sự nghiệp của thần, trong tự điển có 
ghi chép rõ ràng. Nhưng ngôi đền lúc mới xây dựng thì lợp cỏ gianh đơn sơ. Hơn 
trăm năm, dân cư ca mừng tụ họp ở đây, mà đền thần vẫn còn như cũ. Hương lão 
họ Đào, hiệu Tư Trai, có ý định sửa sang lại cho cao ráo sáng sủa, tích lũy gỗ lạt 
tính xây dựng()đứng ra xây gạch lợp ngói() Ngày 20 tháng 7 năm 
nay khởi công, đến tháng 10 hoàn thành” [Ban Hán Nôm 1978: 88-89]. Qua đó, 
có thể tạm hiểu rằng, ngôi đình của làng Cổ Lương đã được dựng đầu tiên khoảng 
vào những năm 1770 (vì cách năm 1879 khoảng “hơn trăm năm”), vốn chỉ là lợp 
cỏ đơn sơ. Cũng có thể tạm hiểu rằng, khoảng ở thập niên 1770 (hoặc trước đó một 
thời gian), người ở Khúc Thủy mới đến lập làng Cổ Lương. Theo Đào Huân thì, 
Khúc Thủy là tên làng (hay tên trang) thuộc huyện Thanh Oai, phủ Ứng Thiên, trấn 
Sơn Nam Thượng, năm 1938 thuộc tỉnh Hà Đông [Đào Huân 1938: 1-13]. 
Khi người làng Khúc Thủy từ huyện Thanh Oai đến lập làng Cổ Lương, thì 
địa bàn làng Cổ Lương vẫn là bên cạnh bến sông, vì sông Tô Lịch còn chạy đến 
khu vực đó. Cho đến trước năm 1889, cả phố Nguyễn Siêu ngày nay vốn là lòng 
sông Tô Lịch cũ.(8) Đến năm 1889 thì cả đoạn sông đó mới bị lấp, riêng khúc ngắn 
ở làng Cổ Lương biến thành đường Nguyễn Siêu ngày nay. Vào năm 1938, Đào 
Huân cũng có trình bày rằng: “Từ khi sông Tô Lịch lấp đi, làm thành ra phố Ngõ 
Gạch (Rue dé Briques), nay đổi là phố Án Sát Siêu, ngoài đường càng ngày càng 
đổ cao, thành thử trong ngõ hóa thấp” [Đào Huân 1938 : 14]. Chính bởi trước năm 
1889, là bến sông, nên ở khu vực làng Cổ Lương có miếu thờ thủy thần danh tiếng 
Nam Hải đại vương (Phạm Thành hay Phạm Tử Nghi). Miếu này hẳn đã có từ rất 
lâu so với thời điểm những năm1770 (thời điểm tạm xem là người từ Khúc Thủy 
chuyển ra và xây cất đình làng). Khi chuyển cư từ Khúc Thủy ra, các vị tiên hiền 
làng Cổ Lương đã rước cả vị Thành Hoàng làng cũ của mình là Phổ Tế đại vương 
(Trần Thông) ra thờ cùng, để hình thành nên đình làng Cổ Lương thờ cả Nam Hải 
đại vương và Phổ Tế đại vương. 
8 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
Đó là hai vị Thành Hoàng. Còn Mẫu Liễu thì 
được thờ riêng ở đền làng mà lúc đầu mới là 
điện (Cổ Lương Điện). 
Theo một tấm bia hậu mang tiêu đề Cổ Lương 
Điện hậu bi (Bài ký trên bia gửi hậu cho điện 
Cổ Lương) mang niên đại Khải Định 9 (1924) 
hiện được gắn trên tường bên trong đền Cổ 
Lương, thì điện Cổ Lương phụng thờ Thánh 
mẫu Sùng Sơn, tính đến thời điểm đó đã được 
hơn 200 năm (nguyên văn: “nguyên tiền bản 
điện phụng sự Sùng Sơn Thánh mẫu, kinh dĩ 
nhị bách dư niên”; xem đoạn đánh dấu bằng 
đường kẻ màu đỏ trong Ảnh 2). Nếu tạm tin 
theo thông tin này, mà tính lùi lại hơn 200 
năm kể từ năm 1924 thì là khoảng thập niên 
1720. Niên đại này sớm hơn niên đại phỏng 
tính cho lần xây cất đình làng Cổ Lương đầu 
tiên đã nói ở trên (thập niên 1770). Bởi vậy, từ 
hai con số này, có thể tạm suy nghĩ rằng, khoảng từ 1720 - 1770, ở khu vực làng Cổ 
Lương đã có hai địa điểm thờ tự, là: miếu thờ thủy thần Nam Hải đại vương Phạm 
Tử Nghi, và điện thờ thiên thần Liễu Hạnh công chúa (hay Thánh mẫu Sùng Sơn). 
Miếu thì sau đã nâng cấp thành đình và thờ thêm một vị thần có gốc từ làng Khúc 
Thủy vào thập niên 1770. Điện thì sau đã nâng cấp thành đền (gọi chữ là linh từ).
Ở góc nhìn rộng hơn, chúng ta biết được rằng, đến khoảng đầu và giữa thế 
kỷ XVIII, danh tiếng của Mẫu Liễu đã vang lừng khắp cõi. Nữ sĩ Đoàn Thị Điểm 
(1705-1748) đã hoàn thành Vân Cát thần nữ truyện - tác phẩm được xem là thiên 
tuyệt bút “cố định các truyền thuyết, huyền thoại mới nổi đến thế kỷ XVIII”.(10) 
Hiện tại, chúng tôi tạm định rằng Vân Cát thần nữ truyện được chấp bút và hoàn 
thành vào khoảng thập niên 1740, tuy tới hơn nửa thế kỷ sau mới được đem khắc 
in [Chu Xuân Giao 2010b: 90-91]. 
Đáng chú là, ở gần ngang thời điểm đó, một số giáo sĩ phương Tây đang sinh 
sống dài hạn ở Đàng Ngoài đã có ghi chép tương đối cụ thể về tục thờ Bà chúa 
Liễu Hạnh (nguyên văn là Ba-chua-Lieu-Hanh) lúc đương thời. Đó là hai tập tư 
liệu viết tay có nội dung thú vị, với nhan đề Opusculum de Sectis Apud Sinenses et 
Tunkinenses (bằng Latin, viết năm 1750), và Tam giáo chư vọng (bằng Quốc ngữ, 
viết năm 1752). Cả hai hiện đang được bảo quản ở châu Âu, và gần đây rất được 
học giới trong và ngoài nước chú ý [Trần Văn Toàn 2003, 2005; Chu Xuân Giao 
2010b: 93; Trần Quốc Anh 2011; Chu Xuân Giao 2015]. 
Ảnh 2. Tấm bia Cổ Lương Điện hậu bi 
mang niên đại 1924.(9)
9Tạp chí Nghiên cứu và P ...  tham khảo), Hà Nội: 
Nxb Chính trị Quốc gia.
36. Hội đồng quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam, 1995, Từ điển Bách khoa 
Việt Nam - Tập I (A-Đ), Hà Nội: Trung tâm Biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam.
37. Hội Trí Tri (Société d’enseignement mutuel du Tonkin /SEM du Tonkin), 1923, “Liste des 
Membres de la Société d’enseignement mutuel du Tonkin” [Danh sách hội viên của Hội Trí 
Tri], Tạp chí Bulletin de la Société d’enseignement mutuel du Tonkin (BSEM du Tonkin) Tom IV 
- Annee 1923 (No 4, Octobre - Decembre), Hà Nội: Imprimerie Kim-Đức-Giang, pp. 412-424.
38. Danh sách hội viên của Hội Trí Tri, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom V - No 4 (Octobre - Decembre 
1924), pp. 609-622.
39. Hội Trí Tri, 1925, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom VI - No 1 (Janvier-Mars 1925).
40. Danh sách hội viên của Hội Trí Tri, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom VIII - Annee 1927 (No 4, 
Octobre - Decembre), Hà Nội: Imprimerie Mac-Dinh-Tu (Le-Van-Tan), pp. 554-570.
41. Danh sách hội viên của Hội Trí Tri, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom X - Annee 1929 (No 2-4, 
Avril - Decembre), pp. 193-211.
17Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
42. Hội Trí Tri, Danh sách hội viên của Hội Trí Tri, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom XI - Annee 1930 
(No 3-4, Juillet - Decembre), pp. 235-252.
43. Hội Trí Tri, 1935, “Nécrologie: Trần Tán Bình” [Cáo phó/thông tin về các hội viên mới qua 
đời: Trần Tán Bình], Tạp chí BSEM du Tonkin, Tom XIV - No4 (Octobre - Decembre 1935), 
Hà Nội: Imprimerie Tân dân, pp. 649-651.
44. Kiều Oánh Mậu, 1910, Tiên phả dịch lục 仙譜譯錄, In mộc bản, Bản lưu tại Thư viện Quốc 
gia, ký hiệu R.289.
45. Lại Nguyên Ân, 2013, “Á Tế Á ca thực sự là của ai”, Đăng trên website của báo Thể thao & 
Văn hóa (ngày 22/09/2013), 
la-cua-ai-n20130922100420209.htm.
46. Lại Nguyên Ân, Bùi Văn Trọng Cường (biên soạn), 1995, Từ điển Văn học Việt Nam - Quyển I 
(Từ nguồn gốc đến hết thế kỷ XIX), Hà Nội: Nxb Giáo dục.
47. Lê Dục Tú, 2006, “Trọng Lang - một cây bút phóng sự xuất sắc”, Tạp chí Nghiên cứu Văn 
học, số 2, pp.83-90.
48. Ngô Đức Thọ (Chủ biên), Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Hữu Mùi, 2006, Các nhà khoa bảng 
Việt Nam 1075-1919 (Tái bản có bổ sung, chỉnh lý), Hà Nội: Nxb Văn học. 
49. Ngô Vi Liễn, 1929, “Tờ trình về công việc của Hội Trí Tri trong năm 1928”, BSEM du Tonkin, 
Tcđd, Tom X - Annee 1929 (No 2-4, Avril - Decembre), Hà Nội: Imprimerie Mac-Dinh-Tu, pp. 
165-171.
50. Ngô Vi Liễn, 1930, La Société d’enseignement mutuel du Tonkin, BSEM du Tonkin, Tcđd, 
Tom XI - Annee 1930 (No1, Janvirer-Mars), Hà Nội: Imprimerie Mac-Dinh-Tu, pp. 57-67.
51. Nguyễn Đức Mậu, 2010, Ca trù Hà Nội trong lịch sử hiện tại, Hà Nội: Nxb Hà Nội.
52. Nguyễn Khắc Mai, 2008, “Phương danh các tiên hiền giáo thụ Đông Kinh Nghĩa Thục”, 
In trong sách Một trăm năm Đông Kinh Nghĩa Thục (Nhiều tác giả, Hà Nội: Nxb Tri thức), 
pp.395-398.
53. Nguyễn Phương Ngọc, 2009, “Tư tưởng duy tân trong giới tân học vào thập niên đầu thế 
kỷ XX: Trường hợp Hội Trí Tri (1892-1946)”, In trong sách Đổi mới giáo dục đại học Việt 
Nam, hai thời khắc đầu thế kỷ (Kỷ yếu Hội thảo khoa học do Đại học Hoa Sen tổ chức tháng 
12/2008, Nhiều tác giả, TP Hồ Chí Minh: Nxb Văn hóa Sài Gòn-Đại học Hoa Sen), pp.50-66.
54. Nguyễn Quảng Tuân, 1991, “Về bài Di chúc của Nguyễn Khuyến”, Tạp chí Hán Nôm, số 1 (10).
55. Nguyễn Q. Thắng, Nguyễn Bá Thế, 1997, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam (Tái bản có sửa 
chữa và bổ sung), Hà Nội: Nxb Văn hóa.
56. Nguyễn Quý Toàn, 1922, “Bài nói chuyện nhân kỷ niệm 30 năm thành lập Hội Trí Tri” (tên tạm 
định), BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom III - Annee 1922 (No 2 April - Juin), Hà Nội: Imprimerie 
Tonkinoise, pp. 37-40.
57. Nguyễn Quý Toàn, 1923, “Bài phát biểu trong lễ phát phần thưởng cho học sinh của Hội Trí 
Tri” (tên tạm định), BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom IV - Annee 1923 (No 2 April - Juin), Hà Nội: 
Imprimerie Tonkinoise, pp. 209-215.
58. Nguyễn Thị Định, 2010, Đặc điểm phóng sự Trọng Lang, Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt 
Nam, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội.
59. Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Văn Nguyên (Chủ biên), 2007, Địa chí Thăng Long Hà Nội trong 
thư tịch Hán Nôm, Hà Nội: Nxb Thế giới.
18 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
60. Nguyễn Tuấn Thịnh (Chủ trì), 2010, Câu đối Thăng Long - Hà Nội, Hà Nội: Nxb Hà Nội.
61. Nguyễn Văn Tố, 1935, “Tờ trình về công việc của Hội năm 1934-1935”, BSEM du Tonkin, 
Tcđd, Tom XV - No 3 (Julliet - Septembre), Hà Nội: Imprimerie Tân-dân, pp. 441-444.
62. Nguyễn Văn Trình viết và in, 1915, Thánh Mẫu Minh Thiện chân kinh 聖母明善真經 (Tăng 
quảng Minh Thiện quốc âm chân kinh 增廣明善国音真經), Bản sưu tập của Chu Xuân Giao 
(nhận bàn giao từ Trần Văn Toàn).
63. Nguyễn Vinh Phúc, 2010, Phố và đường Hà Nội, Hà Nội: Nxb Giao thông vận tải. 
64. Nguyễn Xuân Diện, 1992, Phiên âm dịch nghĩa và bước đầu đánh giá “Tiên phả dịch lục” của 
Kiều Oánh Mậu, Luận văn tốt nghiệp chuyên ngành Hán Nôm khóa 33, Khoa Ngữ văn, Trường 
Đại học Tổng hợp Hà Nội, Tài liệu vốn lưu tại Khoa Ngữ văn trước đây với ký hiệu HN13.
65. Nguyễn Xuân Diện, 2001,“Về các tác phẩm thơ văn giáng bút hiện lưu giữ tại Viện Nghiên cứu 
Hán Nôm”, In trong Thông báo Hán Nôm học 2000 (Viện Nghiên cứu Hán Nôm), pp.96-104.
66. Nguyễn Xuân Diện, 2006, “Văn thơ Nôm giáng bút với việc kêu gọi lòng yêu nước và chấn 
hưng văn hóa dân tộc cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX ”, In trong Nghiên cứu chữ Nôm: Kỷ 
yếu Hội nghị quốc tế về chữ Nôm (Viện Nghiên cứu Hán Nôm Việt Nam, Hội Bảo tồn di sản 
chữ Nôm Hoa Kỳ, Hà Nội: Nxb Khoa học Xã hội).
67. Nhiều tác giả, 2008, Một trăm năm Đông Kinh Nghĩa Thục, Hà Nội: Nxb Tri thức.
68. Nhất Lang (Trọng Lang/Trần Tán Cửu), 1952, Đồng bóng, Nhà in Lê Cường (75 Hàng Bồ, 
Hà Nội).
69. Nxb Bản đồ, 2005, Tập bản đồ hành chính Việt Nam - Administrative Atlas (Tập bản đồ hành 
chính 64 tỉnh, thành phố), Xí nghiệp in số 1, Nxb Bản đồ.
70. Phan Trọng Thưởng, Nguyễn Cừ, Nguyễn Hữu Sơn (sưu tầm, biên soạn), 2000, Phóng sự 
Việt Nam giai đoạn 1932-1945, 3 tập (1, 2,3), Hà Nội: Nxb Văn học.
71. Phạm Đình Hổ, Nguyễn Án (Ngô Văn Triện dịch và chú thích), 1997 (1960, 1962, 1970, 
1972), “Tang thương ngẫu lục”, In trong Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam (tập II), Hà 
Nội: Nxb Khoa học Xã hội.
72. Phạm Quỳnh, 1924, “Tờ trình của ông Phạm Quỳnh, Hội trưởng Hội Trí Tri đọc trong kỳ đại 
hội thường niên ngày 20 tháng 3 năm 1924”, BSEM du Tonkin, Tcđd, Tom V - No 1 (Janvier 
- Mars), Hà Nội: Imprimerie Kim-Đức-Giang, pp. 119-126.
73. Phạm Quỳnh, 1925, “Tờ trình về công việc của Hội trong năm 1924”, BSEM du Tonkin, Tcđd, 
Tom VI - Annee 1925 (No 1 Janvier - Mars), Hà Nội: Imprimerie Kim-Đức-Giang, pp. 143-150.
74. Phạm Xanh, 2008, “Đông Kinh Nghĩa Thục: Tiếp cận từ phương diện văn hóa tư tưởng”, In 
trong sách 100 năm Đông Kinh Nghĩa Thục và công cuộc cải cách giáo dục ở Việt Nam hiện 
nay (Hà Nội: Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội), pp.184-198.
75. Quách Chi, 1945, “Nhà Nho làm việc nước thâm trầm như thế nào”, Báo Trung Bắc tân văn, 
số 261 (ra ngày 9 tháng 9 năm 1945).
76. Suenari Michio (Chu Xuân Giao dịch), 1996, “Sự phục hưng của tín ngưỡng dân gian Việt 
Nam (trích yếu)”, Tạp chí Văn hóa Dân gian, số 3 năm 1996.
77. Suenari Michio (Chu Xuân Giao dịch, và nguyên bản), 1997, “Sự phục hưng của tín ngưỡng 
dân gian Việt Nam”, In trong sách The East Asian Present - An Anthoropological Exploration, 
Tokyo: Nxb Fukyusha.
19Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
78. Tạ Chí Đại Trường, 2006 (1989), Thần, người và đất Việt, Hà Nội: Nxb Văn hóa - Thông tin. 
79. Tân Việt (tuyển dịch), 1994, Giáng bút răn đời, Hà Nội: Nxb Văn hóa Dân tộc. 
80. Tân Việt, Thiều Phong (Diễn dịch biên soạn), 1999, Mẫu hoành phi câu đối thường dùng, Hà 
Nội: Nxb Văn hóa Dân tộc.
81. Thanh Tùng (Lê Tùng Thanh), 1974, Văn học từ điển (Tiểu sử tác giả), Sài Gòn: Nhà sách 
Khai trí.
82. Trần Lê Sáng (Chủ biên), 2006, 5000 hoành phi câu đối Hán Nôm, Hà Nội: Nxb Văn hóa - 
Thông tin.
83. Trần Lê Sáng, Phạm Kỳ Nam, Phạm Đức Duật, 2009, Hoành phi câu đối Hán Nôm (Tinh 
tuyển), Hà Nội: Nxb Văn hóa Thông tin.
84. Trần Tán Bình, 1907, Chronique, In: Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient (BEFEO), 
Tome 7, 1907, pp.150-210 (154 - 175).
85. Trần Tán Bình, 1934, “Câu đối”, Báo Nhật Tân, số 67 (ra ngày 21/10/1934).
86. Trần Tán Bình, 1935, “Nho thôn hưu phủ Nhụ Hoàng Trần tướng công chi sinh phần bi” 
(Hán văn), Tạp chí BSEM du Tonkin, Tom XIV - No4 (Octobre - Decembre 1935), Hà Nội: 
Imprimerie Tân-dân, pp. 650-651.
87. Trần Thị Kim Anh, 2010, “Ca trù Thăng Long - Hà Nội: Những diễn biến trong tiến trình 
lịch sử”, Website Tạp chí Văn hóa Nghệ An (lên mạng ngày 19/11/2010), https://www.
vanhoanghean.com.vn/chuyen-muc-goc-nhin-van-hoa/nhung-goc-nhin-van-hoa/ca-tru-
thang-long-ha-noi-nhung-dien-bien-trong-tien-trinh-lich-su.
88. Trần Văn Giáp (Chủ biên), 1971 (1962), Lược truyện các tác gia Việt Nam, Tập I (Tác gia 
các sách Hán Nôm từ thế kỷ XI đến thế kỷ XX), Bản in lần thứ hai có sửa chữa và bổ sung, 
Hà Nội: Nxb Khoa học Xã hội.
89. Trần Văn Giáp (Chủ biên), 1972, Lược truyện các tác gia Việt Nam, Tập II, Hà Nội: Nxb Khoa 
học Xã hội.
90. Trọng Lang [Trần Trọng Lang/Nhất Lang/Trần Tán Cửu], 1935a, “Lạc vào động bà chúa 
Hàng Bạc”, Tuần báo Ngày nay, số 1 (30 Janvier 1935).
91. Trọng Lang, 1935, “Đồng bóng (Phóng sự)”, Tuần báo Phong hóa , số 163 (22 Novembre 1935).
92. Trọng Lang, 1936, “Đồng bóng (Phóng sự)” (tiếp theo và hết), Tuần báo Phong hóa, số 173 
(7 Fevrier 1936).
93. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012a, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 1 (Lời nói đầu, Đoạn 
một - Chuẩn bị lên đường)”, Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012, 
com/TL/ch%C6%B0%C6%A1ng-1/.
94. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012b, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 28 (Trước ngã ba 
đường)”, Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
95. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012c, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 30 (Tôi viết tuồng 
kịch)”, Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
96. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012d, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 41 (Tôi gặp Nhật)”, 
Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
97. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012e, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 42 (Nhật đánh Pháp)”, 
Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
20 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
98. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012f, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 43 (Đêm lịch sử)”, 
Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
99. Trọng Lang - Tronglang.com, 2012j, “Trước ngã ba lịch sử - Chapter 44 (Chiến sĩ hải ngoại)”, 
Website Tronglang xuất bản ngày 14/1/2012.
100. Vũ Đình Ngạn, Triệu Triệu, 1994, “Mượn việc giáng bút để lưu truyền thơ văn yêu nước”, 
Tạp chí Hán Nôm, số 2 (19), pp.65 - 66.
101. Vũ Ngọc Khánh, 2008, Tục thờ Đức Mẫu Liễu - Đức Thánh Trần, Hà Nội: Nxb Văn hóa 
Thông tin. 
102. Vũ Ngọc Khánh, Phạm Văn Ty chủ biên, 1990, Vân Cát thần nữ, Hà Nội: Nxb Văn hóa Dân tộc.
103. Vũ Ngọc Phan, 1959 (1943-1951), Nhà văn hiện đại: Phê bình văn học, Quyển 2, Sài Gòn: 
Thăng Long.
104. Vũ Thế Khôi, 2007a, “Hội Hướng Thiện đền Ngọc Sơn - một cội nguồn văn hóa-xã hội sâu 
xa của phong trào Duy Tân và Đông Kinh Nghĩa Thục” (Tham luận tại Hội thảo quốc tế về 
phong trào Duy Tân ở Việt Nam, tại thành phố Aix-en-Provence, Cộng hòa Pháp, 3-5/5/2007), 
Website Talawas, 
105. Vũ Thế Khôi, 2007b, “Suy nghĩ về triết lý giáo dục của Đông Kinh Nghĩa Thục” (Phát biểu 
tại Hội thảo Tư tưởng giáo dục của Đông Kinh Nghĩa Thục do Hội Khuyến học Việt Nam tổ 
chức ngày 26/7/2007), Website Hội Khuyến học, 
?name=News&op=viewst&sid=154.
TÓM TẮT
Từ kết quả khảo cứu nội dung của một đối liễn được hai vị quan Trần Tán Bình và Đào 
Huân liên danh dâng cho ngôi đền Cổ Lương (Hà Nội) vào năm 1922, rồi đặt nó đồng thời vào 
trong bối cảnh trực tiếp là kinh lịch và tư tưởng của nhà khoa bảng Trần Tán Bình, và vào bối 
cảnh rộng rãi hơn là khuynh hướng thẩm thấu hay hấp dẫn nhau giữa chủ nghĩa dân tộc và chủ 
nghĩa siêu nhiên của xã hội Việt Nam ở đầu thế kỷ XX, bài viết này đã đưa đến một nhận thức 
mới. Đó là, tới đầu thập niên 1920, chính tâm thế của thời đại đã xây dựng nên hình ảnh đan lồng 
vào nhau của nữ thần Liễu Hạnh với các nữ anh hùng lẫy lừng trong lịch sử dân tộc. Lần đầu tiên 
hình ảnh Bà Trưng - Bà Triệu hiên ngang cưỡi voi ra trận được xuyên cài vào hình ảnh Mẫu Liễu 
áo đỏ giáng trần. Nữ thần Liễu Hạnh nhiệm màu vốn chưa từng được ghi chép vào chính sử, thì 
nay được sánh ngang với các nữ anh hùng xuất chúng có thực trong lịch sử chống ngoại xâm. Ở 
thời điểm đó, Mẫu Liễu không chỉ là nơi đón nhận sự ngưỡng vọng, tôn kính của lớp trí thức cựu 
học nhưng có tư tưởng canh tân mà lại phải dấn thân vào chốn quan trường như Trần Tán Bình, 
mà còn là một địa chỉ tin cậy để họ có thể giãi bày những tâm sự riêng tư. 
Ngoài ra, bài viết còn đưa ra gợi ý về thời điểm xuất hiện tương đối sớm của ngôi đền Cổ 
Lương trong hệ thống các đền phủ thờ phụng Mẫu Liễu ở Thăng Long - Hà Nội. Rất có thể ở 
khoảng thời gian từ sơ kỳ tới hậu bán thế kỷ XVIII (1720 - 1770), khu vực làng Cổ Lương ở bên 
cạnh bến sông Tô Lịch ăn thông ra Sông Hồng, người ta đã bắt đầu thờ vọng Mẫu Liễu (có gốc 
từ Sòng Sơn và Vân Cát). 
21Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 3 (137) . 2017
ABSTRACT
IMAGE OF MOTHER LIỄU AND NATIONAL MOVEMENT IN THE EARLY 20TH CENTURY. 
THE CASE OF ACADEMIC TRẦN TÁN BÌNH AND PARALLEL SENTENCES OFFERED 
CỔ LƯƠNG TEMPLE IN 1922
 Based on the research results of the contents of a pair of scrolls by Trần Tán Bình and 
Đào Huân offering to Cổ Lương Temple in Hanoi in 1922 and placed it simultaneously in the 
direct context of the experiences and thoughts of academic Trần Tán Bình, and the broader 
context of the permeability or interaction between the nationalism and supernaturalism of 
Vietnamese society at the beginning of the twentieth century, the writing has led to a new 
awareness. That is, he early 1920s, it was the consciousness and preparedness of Vietnamese 
society tin that created the interlocking image of the goddess Liễu Hạnh with the heroines in 
the history of the country. For the first time the image of Ladies Trưng and Triệu proudly 
riding elephant into battle was inserted into the image of goddess Liễu Hạnh in red costume 
descending on earth. Holy Goddess Liễu Hạnh, who has never been recorded in history, was 
then comparable to some of the most prominent heroines in the history of fighting against 
aggression. At that time, the Pantheon of Mother Liễu was not only a place for intellectuals 
who had innovative thoughts, Trần Tán Bình is a typical example, to come to express their 
admiration and reverence but also a trusted place for them to express their personal confidence. 
In addition, the article also suggests the relatively early appearance of Cổ Lương Temple in the 
among temple systems worshipping Mother Liễu in Thăng Long - Hanoi. It is probably that during 
the period between the first half and the second half of the 18th century (1720-1770) Mother Liễu 
(originated from Sòng Sơn and Vân Cát) began to be worshipped from a distance in the area of 
Cổ Lương village by Tô Lịch River wharf through the Red River.