Khảo sát sự hấp thụ kim loại trong sinh vật chỉ thị bằng phương pháp phân tích kích hoạt neutron

Ý kiến trao đổi Thái Khắc Định, Hoàng Thị Hải Thanh 
 104
KHẢO SÁT SỰ HẤP THỤ KIM LOẠI TRONG SINH VẬT CHỈ THỊ 
BẰNG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH KÍCH HOẠT NEUTRON 
Thái Khắc Định1, Hoàng Thị Hải Thanh2 
1. Mở đầu 
Trong những năm gần đây, cùng với nhịp độ phát triển của xã hội, môi 
trường sống của con người ngày càng bị phá hủy vì nhiều nguyên nhân khác nhau. 
Sự ô nhiễm môi trường do các kim loại nặng và nguyên tố độc gây ra đang là vấn đề 
nhức nhối và thu hút sự quan tâm của nhiều người. Theo những vòng tuần hoàn của 
kim loại thì sự hấp thụ và tích lũy các độc tố chủ yếu nằm ở các thực vật không 
mạch và thực vật bậc thấp như rêu, địa y và các loại nấm lớn gọi chung là sinh vật 
chỉ thị [1], [2], [5]. Hiện nay việc đánh giá sự ô nhiễm của môi trường bằng sinh vật 
chỉ thị là một trong những phương pháp được sử dụng rộng rãi nhằm định lượng 
những kim loại nặng trong môi trường xung quanh. Qua đó biết được mức độ gây 
nguy hại đến sức khỏe của con người và động thực vật. Tuy nhiên phương pháp này 
vẫn chưa được sử dụng rộng rãi trong nước. Vì vậy, đề tài có tham vọng phân tích 
sự phân bố của một số đồng vị kim loại như Br-82, Na-24, K-40, Zn-65 trong rêu, 
nấm và địa y dựa vào những mẫu chuẩn sẵn có. Hy vọng qua đó sẽ đánh giá được 
đâu là sinh vật chỉ thị tốt nhất nhằm giúp ích cho những nghiên cứu chuyên sâu về 
môi trường sinh thái. 
2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 
2.1 Đối tượng nghiên cứu 
Đề tài nghiên cứu các sinh vật chỉ thị điển hình như rêu, nấm và địa y được thu 
thập ở công viên Tao Đàn, Thảo Cầm Viên và Đầm Sen. Trong đó gồm 5 mẫu rêu, 1 
mẫu nấm và 1 mẫu địa y. 
Hình 1. Mẫu rêu Hình 2. Nấm trắng. Hình 3. Địa y. 
1 TS. – Trường ĐHSP TP. HCM 
2 Khoa Vật lý – Trường ĐHSP TP. HCM 
Ý kiến trao đổi Số 14 năm 2008 
 105 
Sau khi thu thập, mẫu sẽ được xử lý sơ bộ: Nhặt thật sạch, sấy ở nhiệt độ 
phòng khoảng 2 ngày rồi sấy bằng đèn hồng ngoại cho mẫu thật khô, cân mỗi mẫu 
200 mg, đóng gói và chiếu kích hoạt. 
2.2 Phương pháp nghiên cứu 
Phương pháp phân tích kích hoạt neutron được đề tài chọn làm phương pháp 
nghiên cứu chính bởi những ưu điểm của nó so với những phương pháp tương tự: 
Phân tích được hầu hết các nguyên tố hóa học trong bảng tuần hoàn với độ nhạy và 
độ chính xác cao, mẫu phân tích không bị phá hủy và nhiễm bẩn, có khả năng phân 
tích đồng thời nhiều nguyên tố và có thể tự động hóa được toàn bộ quy trình phân 
tích. 
Hệ phân tích NAA được đề tài sử dụng là hệ phân tích của lò phản ứng hạt 
nhân Đà Lạt với các thông số sau. [4] 
Bảng 1: Vùng hoạt 
Loại bó nhiên liệu (BNL) VVR-M2 
Độ giàu nhiên liệu 36% 235U 
Cấu hình tới hạn của vùng hoạt Uran72BNL; 2897,4 gr 235U 
Berili 26,25 kg 
Bảng 2: Thông lượng neutron của lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt 
Thông lượng neutron Vị trí 
Nhiệt T (n/cm2 s) Nhanh f (n/cm3 s) 
Bẫy neutron 2,1.1013 2,75.1012 
Kênh đứng tại ô 7-1 9,0.1012 1,79.1012 
Mâm quay 3,5.1012 1,06.1011 
Cột nhiệt 9,2.1010 5,35.107 
Kênh ngang số 1 1,3.1012 1,35.1010 
Kênh ngang số 2 5,85.1012 2,44.109 
Kênh ngang số 3 9,6.1011 9,35.109 
Kênh ngang số 4 3,32.1012 8,75.1010 
Ý kiến trao đổi Thái Khắc Định, Hoàng Thị Hải Thanh 
 106
3. Kết quả và thảo luận 
Phân tích định tính được sự có mặt của vài nguyên tố dựa trên phổ gamma 
của mẫu chiếu. Từ đó tính toán được hàm lượng của một vài nguyên tố như 82Br, 
24Na, 40Ka, 65Zn dựa trên các mẫu chuẩn sẵn có. 
Bảng 3: Hàm lượng đồng vị 82Br 
Mẫu Tên mẫu Khối 
lượng 
mẫu 
(g) 
Diện tích 
đỉnh phổ 
(xung) 
Hàm lượng 
(ppm) 
Sai số 
(ppm) 
1 Rêu tường 1 0,13258 2581 28,02 0.62 
2 Rêu nước 0,12431 531 6,15 0.34 
3 Rêu tường 3 0,11896 523 6,33 0.35 
4 Rêu tản 0,12397 2488 28,89 0.66 
5 Rêu tường 5 0,11428 913 11,50 0.45 
Nấm Nấm trắng 0,14089 0 0 0 
Địa y Địa y 0,13329 1806 19,50 2.89 
Br-776 
Chuẩn Rye Flour 
V8 
0,10986 29 0,38 0.07 
Hàm lượng đồng vị Br-82 đỉnh 776 keV
0
5
10
15
20
25
30
35
Rêu tường 1 Rêu nước Rêu tường 3 Rêu tản Rêu tường 5 Nấm trắng Địa y Chuẩn
Tên mẫu
H
àm
 lư
ợ
ng
 (p
pm
)
Hình 4: Đồ thị biểu diễn hàm lượng đồng vị 82Br 
Ý kiến trao đổi Số 14 năm 2008 
 107 
Bảng 4: Hàm lượng đồng vị 24Na 
Mẫu Tên mẫu Khối lượng 
mẫu 
(g) 
Diện tích 
đỉnh phổ 
(xung) 
Hàm 
lượng 
(ppm) 
Sai số 
(ppm) 
1 Rêu tường 
1 
0,13258 41331 406,59 2.03 
2 Rêu nước 0,12431 12812 134,42 1.21 
3 Rêu tường 
3 
0,11896 10589 116,09 1.16 
4 Rêu tản 0,12397 45947 483,40 2.42 
5 Rêu tường 
5 
0,11428 11386 129,95 1.17 
Nấm Nấm trắng 0,14089 10059 93,12 0.93 
Địa y Địa y 0,13329 12097 118,37 2.02 
Na-
1368 
Chuẩn Rye Flour 
V8 
0,10986 219 2,60 0.21 
Hàm lượng đồng vị Na-24 ở đỉnh 1368 keV
0
100
200
300
400
500
600
Rêu tường 1 Rêu nước Rêu tường 3 Rêu tản Rêu tường 5 Nấm trắng Địa y Chuẩn
Tên mẫu
H
àm
 lư
ợ
ng
 (p
pm
)
Hình 5: Đồ thị biểu diễn hàm lượng đồng vị 24Na 
Ý kiến trao đổi Thái Khắc Định, Hoàng Thị Hải Thanh 
 108
Bảng 5: Hàm lượng đồng vị 40K 
Hàm lượng đồng vị K-40 ở đỉnh 1524 keV
0
50000
100000
150000
200000
250000
300000
Rêu tường 1 Rêu nước Rêu tường 3 Rêu tản Rêu tường 5 Nấm trắng Địa y Chuẩn
Tên mẫu
H
àm
 lư
ợ
n
g
 (p
p
m
)
Hình 6: Đồ thị biểu diễn hàm lượng đồng vị 40K 
Mẫu Tên mẫu Khối 
lượng mẫu 
(g) 
Diện tích 
đỉnh phổ 
(xung) 
Hàm 
lượng 
(ppm) 
Sai số 
(ppm) 
1 Rêu tường 1 0,13258 3169 14694,54 27.91 
2 Rêu nước 0,12431 2679 13248,86 25.17 
3 Rêu tường 3 0,11896 1590 8216,90 21.36 
4 Rêu tản 0,12397 5655 28043,22 39.26 
5 Rêu tường 5 0,11428 2758 14836,65 28.19 
Nấm Nấm trắng 0,14089 6400 27926,19 33.51 
Địa y Địa y 0,13329 1613 7439,58 28.27 
 K-
1524 
Chuẩn Rye Flour 
V8 
0,10986 344 1925,00 10.20 
Ý kiến trao đổi Số 14 năm 2008 
 109 
Bảng 6: Hàm lượng đồng vị 65Zn 
Hàm lượng đồng vị Zn-65 ở đỉnh 1115 keV
0
0.5
1
1.5
2
2.5
3
3.5
4
4.5
Rêu tường 1 Rêu nước Rêu tường 3 Rêu tản Rêu tường 5 Nấm trắng Địa y Chuẩn
Tên mẫu
H
àm
 lư
ợ
n
g 
(p
p
m
)
Hình 7: Đồ thị biểu diễn hàm lượng đồng vị 65Zn 
Theo kết quả phân tích định tính và định lượng một số nguyên tố ta thấy: Số 
đồng vị trong nấm là ít nhất do nấm không có chất diệp lục, không thể quang hợp để 
hút các nguyên tố trong khí quyển mà hấp thụ chủ yếu từ giá thể. Các nguyên tố 
xuất hiện trong mẫu rêu cũng không nhiều bằng địa y vì rêu có thời gian sống ngắn 
hơn địa y (chỉ sống vào khoảng 3 tháng mùa mưa). Trong địa y xuất hiện rất nhiều 
nguyên tố do địa y là thực vật bậc thấp lưu niên nên nó sẽ hấp thụ được nhiều 
nguyên tố với hàm lượng tăng dần theo thời gian. Điều này hoàn toàn phù hợp với 
những lý thuyết về sinh vật chỉ thị [3]. 
Mẫu Tên mẫu Khối 
lượng mẫu 
(g) 
Diện tích đỉnh 
phổ 
(xung) 
Hàm 
lượng 
(ppm) 
Sai số 
(ppm) 
1 Rêu tường 1 0,13258 13.,3 0,69 0.38 
2 Rêu nước 0,12431 13,3 0,73 0.09 
3 Rêu tường 3 0,11896 52,6 3,03 0.49 
4 Rêu tản 0,12397 38,3 2,12 0.56 
5 Rêu tường 5 0,11428 56,4 3,38 0.53 
Nấm Nấm trắng 0,14089 63,8 3,10 0.44 
Địa y Địa y 0,13329 76,7 3,94 0.54 
 Zn-
1115 
Chuẩn Rye Flour V8 0,10986 40,6 2,53 0.43 
Ý kiến trao đổi Thái Khắc Định, Hoàng Thị Hải Thanh 
 110
4. Kết luận 
Đề tài đã hoàn thành được mục tiêu đặt ra là phân tích định tính sự có mặt của 
các nguyên tố trong ba loại sinh vật chỉ thị đã chọn và định lượng được một vài nguyên 
tố dựa trên mẫu chuẩn sẵn có. Qua đó, đề tài đã chỉ ra rằng địa y là một trong những 
công cụ rất quan trọng để đánh giá tình trạng của môi trường. 
Nếu có điều kiện thuận lợi, chúng tôi mong muốn mở rộng phạm vi nghiên cứu 
của đề tài để từ đó kết hợp với những nghiên cứu chuyên sâu về môi trường sinh thái, 
đánh giá được mức độ ô nhiễm của môi trường sống tại thành phố Hồ Chí Minh và 
những vùng lân cận. 
TÀI LIỆU THAM KHẢO 
[1]. Đặng Kim Chi (2005), Hóa học và môi trường, Nhà xuất bản khoa học và kỹ thuật, 
Hà Nội. 
[2]. Ngô Quang Huy (2004), An toàn bức xạ ion hóa, Nhà xuất bản khoa học kỹ thuật. 
[3]. Trần Văn Luyến (2005), Nghiên cứu nền phông phóng xạ vùng lãnh thổ Nam Việt 
Nam, Luận án tiến sỹ, Trường ĐHKHTN – ĐHQG TP. HCM. 
[4]. Trần Võ Trung (2005), Ứng dụng phương pháp phân tích kích hoạt neutron để lập 
bản đồ phân bố Asen vùng Đông Nam Bộ, Luận văn tốt nghiệp, Trường ĐHKHTN – 
ĐHQG TP. HCM. 
[5]. Nhiều tác giả (1999), Con người một khoa học sống, Nhà xuất bản Thanh niên. 
Tóm tắt 
Báo cáo đề cập đến việc sử dụng phương pháp phân tích kích hoạt neutron để khảo 
sát sự hấp thụ kim loại trong các loại sinh vật chỉ thị như rêu, nấm và địa y được thu thập 
tại công viên Tao Đàn, Thảo Cầm Viên và Đầm Sen ở thành phố Hồ Chí Minh. Theo kết 
quả phân tích, các nguyên tố xuất hiện trong nấm là ít nhất, các nguyên tố xuất hiện ở rêu 
cũng không nhiều bằng địa y. Như vậy, đề tài đã chỉ ra rằng trong ba loại sinh vật chỉ thị 
được sử dụng thì địa y là lựa chọn tốt nhất trong việc nghiên cứu, đánh giá sự ô nhiễm của 
môi trường. 
Abstract 
Study on the accumulation of metals in bioindicator by neutron activation analysis 
The report concerned with the utilization of Neutron activation analysis to study on 
the accumulation of the metals in bioindicator such as moss, fungi and lichen collected at 
Ho Chi Minh city (Tao Dan, Dam Sen, Thao Cam Vien parts). The results show that the 
most elements appear in lichen then moss and the last is fungi. Accodingly, the lichen is the 
first chosen for metals contamination study.