Những nét cơ bản của logic học Phật giáo Ấn Độ (Phân tích so sánh với logic học phương Tây)

NH÷NG NÐT C¥ B¶N CñA LOGIC HäC PHËT GI¸O ÊN §é 
(Ph©n tÝch so s¸nh víi logic häc Ph−¬ng T©y) 
NguyÔn Gia Th¬(*) 
V¨n hãa ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y tuy cã nh÷ng nÐt chung 
nhÊt ®Þnh nh−ng sù kh¸c biÖt gi÷a chóng l¹i mang ®Æc ®iÓm Ýt 
nhiÒu c¬ b¶n. C¸c hÖ thèng triÕt häc ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y 
cã nh÷ng sù trïng phïng kú l¹: xÐt c¶ vÒ mÆt thêi gian còng nh− 
nh÷ng thµnh tè c¬ b¶n cña v¨n hãa. TriÕt häc ph−¬ng T©y (b¾t ®Çu 
tõ Hy L¹p cæ ®¹i) lµ c¬ së lý luËn gi¶i thÝch cho Kinh Th¸nh, cßn 
triÕt häc ph−¬ng §«ng th× lÉn vµo trong c¸c kinh s¸ch cña c¸c lo¹i 
t«n gi¸o kh¸c nhau, trong ®ã cã PhËt gi¸o, chóng song song tån t¹i, 
ph¸t triÓn lµm thµnh nh©n lâi cña hai nÒn v¨n hãa kh¸c nhau. ë 
ph−¬ng T©y, triÕt häc (mµ logic häc lµ x−¬ng sèng, lµ c«ng cô cña 
nã) ph¸t triÓn m¹nh lµm c¬ së cho khoa häc vµ kü thuËt ph¸t triÓn 
m¹nh mÏ. Cßn ë ph−¬ng §«ng, triÕt häc kh«ng ph¸t triÓn m¹nh, 
kh«ng cã hÖ thèng chÆt chÏ nh− ë ph−¬ng T©y, logic häc còng 
kh«ng n»m ngoµi sè phËn Êy, ph¶i ch¨ng chÝnh v× thÕ mµ khoa 
häc-kü thuËt ph−¬ng §«ng l¹c hËu h¬n ph−¬ng T©y? Kh¼ng ®Þnh 
nh− vËy cã lÏ kh«ng thËt sù ch¾c ch¾n, nh−ng cã mét ®iÒu thËt sù 
ch¾c ch¾n lµ: phong c¸ch t− duy cña ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y 
cã sù kh¸c biÖt t−¬ng ®èi lín mµ c¸i ph¶n ¸nh cña sù kh¸c biÖt Êy 
lµ hai lo¹i logic häc kh¸c nhau, ®ã lµ logic häc PhËt gi¸o Ên §é vµ 
logic häc ph−¬ng T©y (b¾t nguån tõ Aristotle ë Hy L¹p cæ ®¹i). 
Trong bµi viÕt nµy chóng t«i kh«ng cã ý ®Þnh xem xÐt toµn bé hai 
lo¹i logic häc ®ã, mµ chØ cã ý ®Þnh ph©n tÝch nh÷ng néi dung chñ 
yÕu vµ chØ ra mét sè sù kh¸c biÖt c¬ b¶n nhÊt gi÷a hai lo¹i logic 
häc ph−¬ng §«ng vµ ph−¬ng T©y. 
ogic häc PhËt gi¸o xuÊt hiÖn ®Çu 
tiªn ë Ên §é cæ ®¹i vµo kho¶ng thÕ 
kû thø VI tr−íc CN. ë giai ®o¹n ®Çu 
cña nã (kho¶ng thÕ kû VI tr.CN – thÕ kû 
II sau CN), c¸c nhµ logic häc chñ yÕu 
tËp trung vµo nghiªn cøu ng«n ng÷ 
(c«ng cô cña nghÖ thuËt hïng biÖn). C¸c 
vÊn ®Ò ®−îc chó ý cña thêi kú nµy nh−: 
sù phô thuéc cña ng«n ng÷ vµo vÞ trÝ vµ 
®èi t−îng sö dông ng«n tõ (tr−íc vua, 
tr−íc c¸c häc gi¶...). ∗C¸c nhµ logic häc 
thêi kú nµy ®· chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò 
(∗) PGS. TS., ViÖn TriÕt häc. 
L 
22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2011 
nh−: cÇn lµm ®Ñp ng«n ng÷ nh− thÕ 
nµo? (vÝ dô, ng«n ng÷ cÇn dÔ hiÓu, tù 
nhiªn, gi¶n ®¬n, râ rµng, khóc chiÕt, 
nhÊt qu¸n vµ hay) vµ tr¸nh ®−îc khuyÕt 
tËt cã thÓ cã cña ng«n tõ (ng«n tõ ®−îc 
sö dông khi giËn d÷, ng«n tõ mê tèi, 
qu¸ ng¾n hoÆc qu¸ dµi, v« nghÜa hoÆc 
kh«ng râ rµng, kh«ng ®ñ khóc chiÕt...). 
Trong logic häc PhËt gi¸o thêi kú nµy ta 
thÊy cã sù nghiªn cøu c¸c qui t¾c tu tõ 
häc kÕt hîp víi viÖc nghiªn cøu mÆt 
logic cña ng«n ng÷ (Liªn quan mét c¸ch 
t−¬ng øng víi nh÷ng vÊn ®Ò nµy, trong 
triÕt häc ph−¬ng T©y chóng ta cã thÓ 
b¾t gÆp trong c¸c t¸c phÈm “Topics” 
(nghÖ thuËt tranh luËn), “tu tõ häc”... 
cña Aristotle). ë giai ®o¹n ®Çu tiªn nµy 
cña logic häc PhËt gi¸o Ên §é suy luËn 
®−îc cÊu thµnh tõ 5, 7 vµ thËm chÝ 10 
thµnh tè (ph¸n ®o¸n)... 
Theo Sherbatskoi, nhµ nghiªn cøu 
logic häc PhËt gi¸o hµng ®Çu ng−êi Nga, 
th× logic häc PhËt gi¸o xuÊt hiÖn nh− lµ 
sù ph¶n øng l¹i chñ nghÜa hoµi nghi. 
Ngoµi ra còng cßn ph¶i kÓ ®Õn mét 
nguyªn nh©n quan träng lµ do cã sù ®Êu 
tranh gay g¾t gi÷a c¸c tr−êng ph¸i triÕt 
häc kh¸c nhau ë Ên §é khi ®ã. §iÒu nµy 
ta còng thÊy cã sù t−¬ng ®ång nhÊt 
®Þnh: logic häc Aristotle ra ®êi lµ kÕt 
qu¶ cña c¸c cuéc ®Êu tranh cña c¸c 
tr−êng ph¸i triÕt häc kh¸c nhau ë Hy 
L¹p cæ ®¹i, trong ®ã næi bËt lµ cuéc ®Êu 
tranh chèng ph¸i ngôy biÖn, do ®ã n¶y 
sinh ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng chuÈn mùc 
cho t− duy, lËp luËn ®Ó cã thÓ biÕt ®−îc 
thÕ nµo lµ mét lËp luËn ®óng, sai. 
ë giai ®o¹n hai (thÕ kû III - V) xuÊt 
hiÖn c¸c tr−êng ph¸i Nyaya, Vaisesika, 
nh÷ng tr−êng ph¸i cã ¶nh h−ëng lín 
®Õn logic häc PhËt gi¸o: lý thuyÕt vÒ suy 
luËn ®· xuÊt hiÖn, mµ lo¹i suy luËn 
chiÕm vÞ trÝ ®Çu tiªn lµ lo¹i suy. VÝ dô 
vÒ mét lo¹i suy luËn theo lo¹i suy nh− 
sau: “Bß ®ùc chóng t«i ®· biÕt, nh−ng vÒ 
tr©u th× chØ biÕt r»ng xÐt theo bÒ ngoµi 
nã gièng bß ®ùc. Trªn c¬ së sù hiÓu biÕt 
nµy chóng t«i cã thÓ, cho dï tr−íc ®©y 
ch−a khi nµo nh×n thÊy tr©u, khi gÆp 
tr©u chóng t«i lËp tøc nhËn ra vµ chØ 
cho ng−êi kh¸c biÕt” (1, tr.28). 
Ngoµi lo¹i suy hä cßn nãi vÒ hai 
d¹ng suy luËn: 1) mét d¹ng suy luËn mµ 
trong ®ã t− duy ®i tõ “c¸i tr−íc” ®Õn “c¸i 
sau” (vÝ dô, tõ löa ®Õn khãi) vµ 2) t− duy 
®i tõ “c¸i sau” ®Õn “c¸i tr−íc” (vÝ dô, tõ 
m−a ®Õn viÖc tÝch tô nh÷ng ®¸m m©y, 
hay ta nh×n thÊy n−íc suèi ®ôc d©ng 
®Çy, tõ ®ã suy ra trªn th−îng nguån cã 
m−a to). Thêi kú nµy xuÊt hiÖn tr−êng 
ph¸i Nyaya- mét tr−êng ph¸i cã ¶nh 
h−ëng m¹nh ®Õn logic häc PhËt gi¸o ë 
Ên §é. C¸i ®Æc s¾c cña tr−êng ph¸i 
Nyaya lµ nã ®· s¸ng t¹o ra lý thuyÕt 
suy luËn gäi lµ “ngò ®o¹n luËn” mµ 
kh«ng ph¶i lµ tam ®o¹n luËn nh− trong 
logic häc Aristotle. §Æc biÖt, tr−êng ph¸i 
nµy còng ®· ph¸t hiÖn ra mét trong 
nh÷ng qui luËt quan träng nhÊt cña t− 
duy ®óng-qui luËt phi m©u thuÉn, qui 
luËt ®ã kh¼ng ®Þnh r»ng tõ hai t− t−ëng 
®èi lËp-t−¬ng ph¶n nhau chØ cã thÓ cã 
mét t− t−ëng ch©n thùc, khi ®ã t− t−ëng 
cßn l¹i gi¶ dèi. 
 Giai ®o¹n thø ba (thÕ kû VI-VIII) lµ 
giai ®o¹n h−ng thÞnh cña logic häc PhËt 
gi¸o. Vµo thÕ kû VI xuÊt hiÖn nhµ lý 
luËn lín cña logic häc PhËt gi¸o lµ 
Dignaga(∗). Sau Dignaga lµ Dharmakirti 
(∗)
 Nãi mét c¸ch ®Çy ®ñ h¬n lµ: nhµ t− t−ëng ®Çu 
tiªn b¾t ®Çu sö dông logic häc ®Ó luËn chøng cho 
PhËt gi¸o lµ Nagarjuna-tªn tuæi cña «ng g¾n víi 
b−íc qu¸ ®é tõ Hinaiana ®Õn Mahaiana. Sau ®ã 
næi lªn nh÷ng nhµ lý luËn vÜ ®¹i cña Logic häc 
PhËt gi¸o lµ Asanga vµ Vasubandhu sèng vµo 
Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña 23 
(thÕ kû VII), Dharmottara (thÕ kû IX) vµ 
Ratnakirti (thÕ kû X). 
Ng−êi s¸ng t¹o ch©n chÝnh cña logic 
häc PhËt gi¸o lµ Dignaga, «ng ®· t¸ch 
logic häc khái triÕt häc vµ ®· x©y dùng 
mét hÖ thèng logic häc c©n ®èi nh− mét 
khoa häc ®éc lËp. T¸c phÈm chÝnh cña 
Dignaga lµ: “VÒ nh÷ng céi nguån cña 
nhËn thøc” (Pramana vartia). Vµo thÕ 
kû VII, xuÊt hiÖn nh÷ng b¶n dÞch c¸c 
t¸c phÈm cña Dignaga sang tiÕng Trung 
Quèc vµ TiÕng NhËt. 
Häc thuyÕt vÒ suy luËn (c¸i chñ yÕu 
trong häc thuyÕt logic cña Dignaga) ®Ò 
cËp ®Õn vÊn ®Ò lµ suy luËn ®−îc x©y 
dùng dùa trªn mèi liªn hÖ kh«ng t¸ch 
rêi gi÷a c¸c kh¸i niÖm do t− duy cña 
chóng ta s¸ng t¹o ra. Nh÷ng mèi liªn hÖ 
kh«ng t¸ch rêi nµy ®−îc thõa nhËn lµ 
tån t¹i trªn c¬ së cña c¸c qui luËt tiªn 
nghiÖm- c¸c qui luËt nµy t¹o nªn b¶n 
chÊt cña t− duy con ng−êi. 
Dùa trªn kh¸i niÖm nµy Dignaga 
x©y dùng ®Þnh nghÜa “nguyªn nh©n” (c¬ 
së logic, tøc thuËt ng÷ gi÷a trong 
sillogism (tam ®o¹n luËn). ¤ng ®−a ra 
häc thuyÕt vÒ ba tÝnh chÊt cña c¬ së 
logic mµ thùc chÊt cña nã lµ: c¬ së logic 
cÇn ph¶i : 1) g¾n liÒn víi kh¸ch thÓ suy 
luËn, cã nghÜa lµ víi thuËt ng÷ nhá (vÝ 
dô “trªn ®åi cã löa”); 2) g¾n víi c¸c 
kh¸ch thÓ cïng lo¹i (vÝ dô: “khãi cã ë 
bÊt kú n¬i nµo cã löa”; vµ 3) kh«ng g¾n 
liÒn víi c¸c kh¸ch thÓ kh¸c lo¹i (vÝ dô 
“kh«ng cã khãi nÕu kh«ng cã löa, vÝ dô 
nh− ë d−íi n−íc”...). T−¬ng øng víi ba 
tÝnh chÊt nµy cña c¬ së logic cßn cã sù 
ph©n lo¹i nh÷ng c¬ së kh«ng ®óng (c¸c 
kho¶ng nh÷ng n¨m 420-500, ®· sö dông häc 
thuyÕt cña tr−êng ph¸i Nyaya ®Ó x©y dùng logic 
häc cña m×nh. 
lçi logic) d−íi d¹ng chia chóng thµnh ba 
lo¹i, v× ba tÝnh chÊt ®· chØ ra cña c¬ së 
logic lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cho tÝnh ®óng 
®¾n cña suy luËn. 
Mét trong nh÷ng nhµ lý thuyÕt logic 
häc PhËt gi¸o xuÊt s¾c nhÊt lµ 
Dharmakirti, ng−êi ®−îc mÖnh danh lµ 
Aristotle cña Ên §é cæ ®¹i. Dharmakirti 
lµ häc trß cña nh÷ng ng−êi kÕ tôc 
Dignaga - Dharmotara vµ Isvara. ¤ng 
lµ t¸c gi¶ cña 7 luËn v¨n logic. T¸c 
phÈm chÝnh trong sè ®ã mang h×nh thøc 
chó gi¶i cho t¸c phÈm cña Dignaga “VÒ 
nguån gèc cña nhËn thøc”. LuËn v¨n 
cña Dharmakirti ®−îc viÕt b»ng th¬ nµy 
chia lµm 4 phÇn: phÇn ®Çu do chÝnh 
Dharmakirti viÕt, 3 phÇn cßn l¹i do häc 
trß cña «ng lµ Devendrabuddi viÕt. 
Ngoµi ra, Dharmakirti cã nh÷ng t¸c 
phÈm sau vÒ logic häc: “VÒ tÝnh x¸c thùc 
cña nhËn thøc” (lêi chó gi¶i cho t¸c 
phÈm nµy do Dharmottara viÕt), “Mét 
chót logic häc” (xem: 2) (“S¸ch gi¸o khoa 
logic häc”, trong ®ã cã lêi chó gi¶i chi 
tiÕt cña Dharmattara), “Nghiªn cøu vÒ 
mèi liªn hÖ logic” (víi lêi chó gi¶i cña 
chÝnh Dharmakirti), “D¹y vÒ c¸c cuéc 
tranh luËn khoa häc”, vµ “Gi¶i thÝch sù 
kh¸c biÖt trong viÖc tæng hîp c¸c biÓu 
t−îng”. 
HÖ thèng logic häc cña Dharmakirti 
cã c¸c phÇn sau: 1) Häc thuyÕt vÒ tri gi¸c; 
2) Suy luËn “cho m×nh”; 3) Suy luËn “cho 
ng−êi kh¸c”; vµ 4) VÒ c¸c lçi logic. 
Sau ®©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n 
®−îc Dharmakirti ph¸t triÓn trong t¸c 
phÈm “S¸ch gi¸o khoa logic häc”. Tr−íc 
hÕt, c¸c d¹ng nhËn thøc ®óng ®−îc 
Dharmakirti coi lµ tri gi¸c vµ suy luËn. 
Theo «ng, chØ cã hai lo¹i ph−¬ng ph¸p 
nhËn thøc nµy lµ cã thÓ cho kÕt qu¶ x¸c 
thùc. NhËn thøc ®óng lµ nhËn thøc 
24 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2011 
kh«ng m©u thuÉn víi kinh nghiÖm, nã 
®èi lËp víi nhËn thøc gi¶ dèi, ¶o ¶nh. 
NhËn thøc ®óng cßn cÇn cã tr−íc ho¹t 
®éng cã môc ®Ých cña con ng−êi. 
§iÓm xuÊt ph¸t cña logic häc 
Dharmakirti lµ qui luËt phi m©u thuÉn: 
trªn thÕ giíi kh«ng cã sù vËt nµo mµ 
trong cïng mét thêi gian võa cã l¹i võa 
kh«ng cã. PhÇn ®Çu cña hÖ thèng logic 
häc nµy lµ häc thuyÕt vÒ tri gi¸c. Trong 
lý thuyÕt vÒ tri gi¸c cña Dharmakirti cã 
®Æt ra nhiÖm vô ph©n biÖt tri gi¸c ®óng 
vµ chÝnh x¸c víi tri gi¸c h− cÊu, kh«ng 
thùc vµ xuyªn t¹c. Theo quan ®iÓm cña 
tr−êng ph¸i Vaisesika vµ Nyaya th× tri 
gi¸c ®−îc hiÓu nh− lµ kÕt qu¶ t¸c ®éng 
cña c¸c sù vËt thuéc thÕ giíi kh¸ch 
quan vµo c¸c c¬ quan c¶m gi¸c. Nh−ng 
®èi víi logic PhËt gi¸o th× kh«ng ®¬n 
gi¶n nh− vËy, v× triÕt häc PhËt gi¸o phñ 
nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc thÕ giíi 
kh¸ch quan vµ h¹n chÕ vïng nhËn thøc 
cña con ng−êi bëi thÕ giíi bªn trong chñ 
thÓ. Cho nªn, ®èi víi viÖc ph©n biÖt tri 
gi¸c ®óng vµ kh«ng ®óng theo quan 
®iÓm cña triÕt häc PhËt gi¸o cÇn t×m c¸c 
tiªu chuÈn chñ quan thuÇn tóy. 
Suy luËn, theo Dharmakirti lµ 
ph−¬ng ph¸p nhËn thøc x¸c thùc. Nã cã 
hai lo¹i: “cho m×nh” vµ “cho ng−êi kh¸c”. 
Suy luËn “cho m×nh” lµ suy luËn do chñ 
thÓ tù suy ngÉm, tù nhËn thøc mét c¸i 
g× ®ã. Cßn suy luËn “cho ng−êi kh¸c” lµ 
suy luËn mµ trong ®ã chñ thÓ th«ng b¸o 
mét c¸i g× ®ã cho ng−êi kh¸c, v× vËy, 
thùc chÊt cña suy luËn “cho ng−êi kh¸c” 
lµ sù thÓ hiÖn t− t−ëng thµnh lêi. 
Dharmakirti ph¸t triÓn häc thuyÕt 
cho r»ng bÊt kú ph¸n ®o¸n nµo vÒ b¶n 
chÊt còng lµ suy luËn, vµ trong mçi tri 
gi¸c ®· cã mét ph¸n ®o¸n- suy luËn nh− 
vËy. VÝ dô, nÕu chóng ta tri gi¸c mét ®èi 
t−îng mµu xanh nµo ®ã, th× chóng ta cã 
ph¸n ®o¸n “vËt nµy mµu xanh”. Trªn 
thùc tÕ ph¸n ®o¸n vÒ vËt mµu xanh nµy 
lµ mét suy luËn: “§©y lµ vËt mµu xanh, 
v× nã phï hîp víi kh¸i niÖm chung vÒ 
c¸c vËt mµu xanh”. VÒ vÊn ®Ò nµy «ng 
viÕt: “Nh−ng tr−íc hÕt cÇn cã ý muèn 
nãi r»ng suy luËn vÒ nguyªn t¾c kh«ng 
kh¸c biÖt víi ph¸n ®o¸n, v× thÕ thËm chÝ 
mét ph¸n ®o¸n-tri gi¸c gi¶n ®¬n nhÊt 
còng cã thÓ lµ vÝ dô cho suy luËn” (2, 
tr.225). §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt c¬ b¶n 
gi÷a logic häc PhËt gi¸o víi logic häc 
Ph−¬ng T©y b¾t nguån tõ Aristotle. 
Trong logic häc Aristotle, ph¸n ®o¸n víi 
suy luËn vµ tri gi¸c kh«ng thÓ lÉn lén, 
vÝ dô, Aristotle ®· dµnh h¼n mét t¸c 
phÈm “VÒ sù luËn gi¶i” (On 
interpretations) ®Ó thÓ hiÖn. Cßn suy 
luËn diÔn dÞch theo tam ®o¹n luËn th× 
«ng ®· dµnh trän t¸c phÈm “Ph©n tÝch 
häc thø nhÊt” (Prior Analytics) ®Ó thÓ 
hiÖn. C¸c nhµ PhËt gi¸o kh«ng nh÷ng 
®ång nhÊt ph¸n ®o¸n víi t− duy mµ c¶ 
tri gi¸c còng ®−îc hä ®ång nhÊt víi t− 
duy: “VÝ dô, khi tri gi¸c c¸i c©y, chóng 
ta chØ tri gi¸c nh÷ng bé phËn ®· biÕt 
cña nã vµ trªn c¬ së cña chóng nh− lµ 
c¸c dÊu hiÖu, chóng ta kÕt luËn vÒ c¸i 
c©y toµn vÑn hay t¹o ra biÓu t−îng 
t−¬ng øng... H¬n n÷a chóng ta trùc tiÕp 
tri gi¸c chØ nh÷ng bé phËn kh¸c t−¬ng 
øng víi chóng, v× thÕ tri gi¸c chØ lµ mét 
d¹ng suy luËn. Ngoµi ra, tr−íc khi t¹o 
ra ë chóng ta biÓu t−îng tri gi¸c vÒ c©y, 
chóng ta cÇn ph¶i ph©n biÖt nã víi tÊt 
c¶ nh÷ng c¸i kh«ng ph¶i c©y... vµ ®ã l¹i 
lµ c«ng viÖc tæng hîp cña t− duy vµ do 
®ã lµ cña suy luËn. Nh− vËy, trong bÊt 
kú hµnh vi tri gi¸c nµo còng cã chøa 
hµng lo¹t suy luËn” (2, tr.227). 
Dharmakirti ®· ph¸t triÓn häc 
thuyÕt cña Dignaga vÒ ba tÝnh chÊt cña 
Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña 25 
c¬ së logic. Theo «ng ®iÒu kiÖn ®Ó cã kh¶ 
n¨ng suy luËn ®óng lµ mèi liªn hÖ hiÓn 
nhiªn, tÊt yÕu, kh«ng t¸ch rêi gi÷a c¬ së 
vµ hÖ qu¶. V× vËy, kh«ng cã tÝnh chÊt 
nµo trong sè ba tÝnh chÊt cña dÊu hiÖu 
®óng logic cã thÓ g©y ra sù nghi ngê. Do 
cã mèi liªn hÖ tÊt yÕu hiÓn nhiªn nh− 
vËy mµ cã thÓ cã suy luËn ®óng (vÝ dô, 
khãi lu«n lu«n g¾n liÒn víi löa), vµ còng 
cÇn ph©n biÖt nã víi mèi liªn hÖ ngÉu 
nhiªn, (vÝ dô, gi÷a h¹t gièng víi c©y, tõ 
h¹t gièng cã thÓ sinh ra c©y, nh−ng ®iÒu 
nµy kh«ng ph¶i lu«n lu«n nh− vËy, chØ 
cã kh¶ n¨ng sinh ra c©y tõ h¹t gièng). 
TÝnh chÊt ®Çu tiªn cña dÊu hiÖu 
®óng logic, theo Dharmakirti, thÓ hiÖn ë 
tÝnh hiÖn diÖn kh«ng chót nghi ngê cña 
nã trong kh¸ch thÓ suy luËn vµ h¬n thÕ, 
trong mét ngo¹i diªn ®Çy ®ñ. VÝ dô nh− 
tÝnh gi¶ dèi mµ nh÷ng ng−êi Jaina sö 
dông trong viÖc chøng minh cho quan 
®iÓm cña m×nh vÒ tÝnh cã linh hån phæ 
biÕn cña giíi tù nhiªn. Cô thÓ, hä nãi vÒ 
giÊc m¬ cña c©y cá khi thÊy r»ng vÒ ®ªm 
cµnh l¸ cña c©y xµo x¹c. Suy luËn cña 
hä nh− sau: “C©y cã linh hån, v× nã còng 
ngñ”, suy luËn ®ã lµ sai lÇm v× dÊu hiÖu 
logic ë ®©y (“ngñ”) kh«ng thÓ hiÖn trong 
toµn bé ngo¹i diªn cña kh¸ch thÓ suy 
luËn (thuËt ng÷ nhá) ë ®©y lµ tÊt c¶ c¸c 
c©y nãi chung, trong khi ®ã th× nã ®−îc 
thÓ hiÖn ë hµnh ®éng xµo x¹c cña l¸ c©y 
vÒ ®ªm, ®iÒu ®ã chØ thÊy ë mét sè c©y. 
Thuéc tÝnh thø hai cña dÊu hiÖu 
®óng logic lµ sù tån t¹i cña nã chØ víi 
kh¸ch thÓ cïng mét lo¹i. 
TÝnh chÊt thø ba cña dÊu hiÖu logic 
®óng lµ sù v¾ng mÆt nã trong tÊt c¶ c¸c 
kh¸ch thÓ kh«ng cïng lo¹i. 
Theo Dharmakirti, mèi liªn hÖ logic 
cña c¸c kh¸i niÖm trong suy luËn cã thÓ 
cã ba kiÓu: t−¬ng tù, cã tÝnh nh©n qu¶ 
vµ phñ ®Þnh. §iÒu nµy g¾n liÒn víi viÖc 
lµ bÊt kú kh¸i niÖm nµo còng g¾n liÒn 
víi c¸c kh¸i niÖm kh¸c trªn c¬ së hai 
qui luËt: qui luËt ®ång nhÊt vµ qui luËt 
nh©n qu¶. 
Suy luËn “cho ng−êi kh¸c” lµ sù thÓ 
hiÖn ba tÝnh chÊt cña dÊu hiÖu logic 
trong c¸c tõ (2, tr.206). ë ®©y, tÝnh chÊt 
cña dÊu hiÖu logic ®−îc hiÓu lµ: 1) mèi 
liªn hÖ kh«ng t¸ch rêi cña nã víi hÖ qu¶ 
logic ®−îc thÓ hiÖn mét c¸ch tÝch cùc, vÝ 
dô, “n¬i nµo kh«ng cã löa, th× ë ®ã kh«ng 
cã khãi”, vµ 3) tÝnh hiÖn diÖn dÊu hiÖu ë 
vÞ trÝ ®· biÕt, cã nghÜa lµ mèi liªn hÖ thùc 
tÕ cña nã víi kh¸ch thÓ cña kÕt luËn, vÝ 
dô: “ë ®ã cã khãi, do ®ã ë ®ã cã löa”. 
Suy luËn cho ng−êi kh¸c cã hai lo¹i: 
1) tam ®o¹n luËn gièng nhau; 2) tam 
®o¹n luËn kh¸c biÖt. VÝ dô vÒ “tam ®o¹n 
luËn gièng nhau”: “ë ®©u kh«ng cã löa, 
th× ë ®ã kh«ng cã khãi, mµ ë vÞ trÝ ®· cho 
cã khãi, do ®ã, ë ®ã cã löa”. Còng cÇn nãi 
thªm lµ, trong logic häc ph−¬ng T©y, 
kh«ng cã sù ph©n biÖt gi÷a suy luËn 
“cho m×nh” vµ suy luËn “cho ng−êi 
kh¸c”: suy luËn trong logic häc ph−¬ng 
T©y lµ mét h×nh thøc cña t− duy bªn 
c¹nh c¸c h×nh thøc kh¸c nh− ph¸n 
®o¸n, kh¸i niÖm. 
C¸c lçi logic (c¬ së logic kh«ng 
®óng), theo Dharmakirti, th−êng x¶y ra 
trong ba tr−êng hîp khi: 1) trong tam 
®o¹n luËn (cÇn l−u ý lµ, trong logic häc 
PhËt gi¸o, ngoµi h×nh thøc suy luËn lµ 
ngò ®o¹n luËn, hä cßn thõa nhËn c¶ tam 
®o¹n luËn, tuy nhiªn tam ®o¹n luËn 
kh«ng hoµn toµn gièng víi Aristotle), 
trong ba tÝnh chÊt cÇn thiÕt cña c¬ së 
logic cã v¾ng dï chØ mét tÝnh chÊt; 2) dï 
chØ mét trong ba tÝnh chÊt gi¶ dèi hay 
®¸ng nghi ngê. NÕu tÝnh chÊt ®Çu tiªn 
cña c¬ së logic lµ gi¶ dèi hay ®¸ng nghi 
26 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2011 
ngê, cã nghÜa lµ mèi liªn hÖ gi÷a dÊu 
hiÖu logic víi kh¸ch thÓ suy luËn lµ 
®¸ng nghi ngê hoÆc mèi liªn hÖ nµy 
kh«ng cã, khi ®ã ta cã lçi logic gäi lµ “c¬ 
së gi¶ dèi”. VÝ dô, nÕu ai ®ã, ®Ó chøng 
minh cã löa l¹i chØ ra kh«ng ph¶i khãi, 
mµ lµ mét c¸i g× ®ã nh− s−¬ng mï. 3) 
NÕu sai lÇm thuéc vÒ tÝnh chÊt thø hai 
cña c¬ së, tøc lµ v¾ng nã trong c¸c ®èi 
t−îng kh«ng cïng lo¹i, th× chóng ta sÏ 
m¾c lçi gäi lµ “c¬ së kh«ng x¸c ®Þnh”. 
Khi nghi ngê tÝnh chÊt thø ba cña c¬ së 
logic chóng ta còng ph¹m ph¶i lçi “c¬ së 
kh«ng x¸c ®Þnh”. 
Sau khi xem xÐt c¸c lçi logic sinh ra 
do tÝnh kh«ng ®óng ®¾n hay ®¸ng nghi 
ngê cña mét trong c¸c tÝnh chÊt cña c¬ 
së logic mét c¸ch riªng rÏ, Dharmakirti 
chuyÓn sang xem xÐt c¸c lçi logic sinh 
ra do tÝnh kh«ng ®óng ®¾n hay hoµi 
nghi hai tÝnh chÊt trong chóng. Lçi ®−îc 
gäi lµ “c¬ së ng−îc” x¶y ra khi c¬ së ®−îc 
dÉn ra trªn thùc tÕ kh«ng ph¶i chøng 
minh c¸i kÕt luËn ®−îc rót ra tõ nã, mµ 
lµ c¸i ®èi lËp víi nã. VÝ dô, nÕu ai ®ã, ®Ó 
chøng minh vÊn ®Ò: “tõ ng÷ lµ vÜnh 
cöu”, l¹i ®−a ra luËn cø víi t− c¸ch lµ c¬ 
së “v× tõ ng÷ ®−îc s¸ng t¹o bëi ý chÝ con 
ng−êi”, th× c¬ së ®ã lµ “ng−îc”, v× nã 
chøng minh c¸i ®èi lËp: “tõ ng÷ kh«ng 
vÜnh cöu”. 
C¬ së ng−îc x¶y ra c¶ trong tr−êng 
hîp, nÕu c¶ hai tÝnh chÊt cña c¬ së logic 
®ång thêi gi¶ dèi. NÕu trong hai tÝnh 
chÊt, mét tÝnh chÊt gi¶ dèi, cßn tÝnh 
chÊt kia ®¸ng nghi ngê, th× c¬ së lµ 
kh«ng x¸c ®Þnh. Còng nh− vËy, c¬ së 
logic kh«ng x¸c ®Þnh trong tr−êng hîp 
khi hai tÝnh chÊt cña c¬ së logic lµ ®¸ng 
nghi ngê. 
Tãm l¹i, hÖ thèng logic cña 
Dharmakirti thõa nhËn ba d¹ng c¬ së 
logic sai lÇm: c¬ së gi¶ dèi, c¬ së ng−îc 
vµ c¬ së kh«ng x¸c ®Þnh. C¬ së logic nh− 
vËy ph¶n ¸nh t×nh h×nh thùc cña sù vËt. 
NÕu liªn hÖ víi vÊn ®Ò lçi logic trong 
logic häc Aristotle th× ta thÊy Aritotle ®Ò 
cËp toµn diÖn vµ ®Çy ®ñ h¬n, «ng dµnh 
c¶ mét t¸c phÈm chuyªn bµn vÒ lçi logic 
“VÒ nh÷ng b¸c bá mang tÝnh ngôy biÖn” 
(On Sophistical refutations). Ngoµi ra, 
vÊn ®Ò lçi logic cßn ®−îc Aristotle tr×nh 
bµy r¶i r¸c trong c¶ c¸c t¸c phÈm kh¸c 
n÷a. Sau khi tr×nh bµy c¸c quan ®iÓm 
cña m×nh vÒ chøng minh vµ lçi logic, 
Dharmakirti chuyÓn sang lµm râ b¶n 
chÊt cña b¸c bá. ¤ng coi b¸c bá nh− lµ 
viÖc chØ ra nh÷ng khiÕm khuyÕt cña 
chøng minh. B¸c bá mét vÊn ®Ò nµo ®ã, 
cã nghÜa lµ t×m ra lçi trong c¬ së cña 
chøng minh. §ã lµ nh÷ng néi dung 
chÝnh yÕu nhÊt cña logic häc PhËt gi¸o 
hËu kú. 
Trë l¹i h×nh thøc t−¬ng ®èi cæ cña 
logic häc PhËt gi¸o Ên §é th× ta thÊy nã 
kh«ng tháa m·n víi 5 thµnh phÇn cña 
suy luËn nh− ë ngò ®o¹n luËn. V× trong 
suy luËn lo¹i ®ã, ngoµi c¸c vÝ dô tÝch cùc 
theo nguyªn t¾c cïng lo¹i-x¸c nhËn 
luËn ®Ò, cßn cÇn cã c¸c vÝ dô kh¸c lo¹i. 
VÝ dô, ®Ó chøng minh luËn ®Ò: “ë trªn 
®åi cã khãi, do ®ã ë ®ã cã löa”, cßn cÇn 
dÉn ra c¸c vÝ dô vÒ c¸c tr−êng hîp mµ ë 
nh÷ng n¬i kh«ng cã löa, th× ë ®ã kh«ng 
cã khãi. (VÝ dô: “Trong n−íc biÓn kh«ng 
cã löa v× r»ng ë ®ã kh«ng cã khãi, cßn 
h¬i n−íc bèc lªn trªn mÆt biÓn h×nh 
thµnh s−¬ng mï, kh«ng ph¶i khãi”). 
ViÖc lµm phøc t¹p thªm suy luËn nh− 
vËy nãi lªn tÝnh chÊt cæ ®¹i cña quan 
®iÓm nµy. 
 LÞch sö triÕt häc vµ logic häc Ên §é 
rÊt lín vµ phøc t¹p chÝnh v× vËy mµ 
kh«ng cã sù thèng nhÊt trong c¸c quan 
Nh÷ng nÐt c¬ b¶n cña 27 
®iÓm vÒ sù ph¸t triÓn cña nã. Cã quan 
®iÓm coi logic häc tr−êng ph¸i Vaisesika 
cæ h¬n so víi logic häc PhËt gi¸o vµ cho 
r»ng logic häc PhËt gi¸o xuÊt hiÖn tõ 
logic häc Vaisesika. Nh−ng theo 
Sherbatskoi, c¸c vÊn ®Ò logic häc kh«ng 
cã trong c¸c kinh cña Kanada-ng−êi 
s¸ng lËp ra tr−êng ph¸i Vaisesika. Trªn 
thùc tÕ, logic häc Vaisesika ra ®êi muén 
h¬n d−íi ¶nh h−ëng cña logic häc Nyaya 
vµ logic häc PhËt gi¸o Dignaga. 
 Nghiªn cøu logic häc PhËt gi¸o nãi 
riªng còng nh− logic häc Ên §é nãi 
chung kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn mét 
lo¹i h×nh suy luËn ®éc ®¸o: ngò ®o¹n 
luËn. §ã lµ mét lo¹i suy luËn kh¸c h¼n 
víi tam ®o¹n luËn cña Aristotle. Suy 
luËn ®ã gåm 5 thµnh phÇn nh− sau: 
1) Trªn ®åi cã löa (luËn ®Ò, t«n) 
2) Bëi v×, trªn ®åi cã khãi (c¬ së, 
nh©n) 
3) ë nh÷ng n¬i cã khãi, th× ®Òu cã 
löa, vÝ dô, nh− ë trong bÕp, nh−ng ë 
trong hå, ®Çm kh«ng cã löa (dô) 
4) ë chç nµy (ngän ®åi nµy) cã khãi 
(¸p dông) 
5) Do ®ã, ë trªn ngän ®åi nµy cã löa 
(kÕt luËn). 
Trong ngò ®o¹n luËn trªn, thµnh 
phÇn thø ba (dô) t−¬ng øng víi tiÒn ®Ò 
lín trong tam ®o¹n luËn Aristotle, 
thµnh phÇn thø hai (nh©n) vµ thø t− (¸p 
dông) t−¬ng øng víi tiÒn ®Ò nhá trong 
tam ®o¹n luËn Aristotle. Cßn thµnh 
phÇn thø nhÊt (luËn ®Ò, t«n), vµ thø 
n¨m (kÕt lu©n) t−¬ng øng víi kÕt luËn 
trong tam ®o¹n luËn Aristotle. Víi néi 
dung ngò ®o¹n luËn trªn, theo logic häc 
Aristotle th× cã thÓ s¾p xÕp vµo trong 
mét tam ®o¹n luËn sau: 
Nh÷ng chç cã khãi ®Òu lµ nh÷ng chç cã löa 
Chç nµy lµ chç cã khãi 
................................................................... 
Do ®ã, chç nµy lµ chç cã löa 
Râ rµng ta thÊy, tam ®o¹n luËn 
Aristotle mang tÝnh h×nh thøc cao h¬n 
vµ ®¬n gi¶n h¬n rÊt nhiÒu so víi ngò 
®o¹n luËn PhËt gi¸o Ên §é, do ®ã, chÆt 
chÏ h¬n vµ nã thuéc vÒ d¹ng suy luËn 
diÔn dÞch. Tam ®o¹n luËn trªn theo lý 
thuyÕt cña Aristotle lµ modus Barbara, 
d¹ng h×nh I. Cßn ngò ®o¹n luËn PhËt 
gi¸o Ên §é ®−îc dÉn ra ë trªn võa lµ 
suy luËn diÔn dÞch võa lµ qui n¹p, hay 
nãi c¸ch kh¸c, nã lµ sù thèng nhÊt gi÷a 
diÔn dÞch vµ qui n¹p. MÆt kh¸c, ta thÊy, 
ngò ®o¹n luËn Ên §é lµ mét chøng 
minh hoµn chØnh (v× nã cã ®ñ luËn ®Ò, 
luËn cø vµ luËn chøng), cßn tam ®o¹n 
luËn cña Aristotle chØ lµ mét trong 
nh÷ng “c«ng cô” cña chøng minh. Vµ 
còng cÇn nãi thªm ë ®©y r»ng, häc 
thuyÕt suy luËn cña PhËt gi¸o Ên §é chØ 
gãi gän trong khu«n khæ cña hai c«ng 
thøc thuéc d¹ng h×nh I (lµ Barbara vµ 
Celarent), cßn suy luËn theo tam ®o¹n 
luËn cña Aristotle th× cã ba d¹ng h×nh 
kh¸c nhau víi 14 c«ng thøc ®óng, sau 
nµy logic häc ph−¬ng T©y bæ sung thªm 
d¹ng h×nh IV víi 5 c«ng thøc ®óng tæng 
céng lµ 19 c«ng thøc ®óng. C¸c h×nh 
thøc suy luËn trong logic häc ph−¬ng 
T©y ®Çy ®ñ h¬n so víi ph−¬ng §«ng. Sù 
kh¸c biÖt §«ng –T©y cßn ®Æc biÖt næi râ 
ë giai ®o¹n sím cña logic häc PhËt gi¸o 
Ên §é. ë ®ã ta thÊy c¸c yÕu tè t©m lý vµ 
ng«n ng÷ chiÕm mét tû träng lín trong 
c¸c lý thuyÕt logic häc. Nh−ng trong 
logic häc ph−¬ng T©y (kÓ tõ thêi 
Aristotle), logic häc chñ yÕu liªn quan 
®Õn t− duy trõu t−îng vµ do vËy, tÝnh 
28 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 5.2011 
x¸c thùc cña t− duy cao h¬n, c¸c suy 
luËn chÆt chÏ, chÝnh x¸c h¬n so víi logic 
häc PhËt gi¸o Ên §é. Vµ, còng ph¶i 
thõa nhËn mét ®iÒu lµ, nh÷ng néi dung 
chñ yÕu cña logic h×nh thøc truyÒn 
thèng ®−îc ®−a vµo gi¶ng d¹y ë c¸c 
tr−êng ®¹i häc vµ cao ®¼ng ë phÇn lín 
c¸c n−íc trªn thÕ giíi hiÖn nay chñ yÕu 
lµ logic häc ph−¬ng T©y b¾t nguån tõ 
Aristotle. 
Liªn quan ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a suy 
luËn trong logic häc PhËt gi¸o Ên §é vµ 
trong logic häc ph−¬ng T©y cßn cÇn ph¶i 
®Ó ý ®Õn mét ®iÓm quan träng lµ: suy 
luËn trong logic häc Ên §é kh«ng mang 
tÝnh h×nh thøc cao nh− trong logic häc 
ph−¬ng T©y v× quan hÖ gi÷a c¸c thuËt 
ng÷ trong c¸c suy luËn PhËt gi¸o cÇn 
®−îc hiÓu theo quan hÖ “thÈm thÊu” (sù 
xuyªn vµo, thÊm vµo). Chóng ta dÉn 
ra mét vÝ dô vÒ mét suy luËn ®−îc yªu 
thÝch trong logic häc Ên §é: “T«i thÊy 
r»ng trªn nói cã khãi bèc lªn, tõ ®©y t«i 
suy ra r»ng trªn ®ã cã löa mµ trªn thùc 
tÕ lµ t«i ch−a nh×n thÊy”. ë ®©y “khãi” 
lµ dÊu hiÖu cña “löa”, cßn löa lµ vËt 
mang dÊu hiÖu. Gi÷a khãi vµ löa, gi÷a 
dÊu hiÖu vµ vËt mang dÊu hiÖu tån t¹i 
mèi liªn hÖ “thÈm thÊu”. ë ®©y dÊu 
hiÖu- ®ã lµ “c¸i bÞ thÈm thÊu”, v× n¬i cã 
khãi th× lu«n cã löa. Cßn “löa” lµ “c¸i 
thÈm thÊu”, löa thÈm thÊu vµo toµn bé 
lÜnh vùc cña khãi, nh−ng tù nã kh«ng bÞ 
thÈm thÊu, v× cã khi cã löa mµ kh«ng cã 
khãi. LÜnh vùc löa réng h¬n khãi. Do 
vËy, lÜnh vùc cña dÊu hiÖu hÑp h¬n lÜnh 
vùc vËt mang dÊu hiÖu. ChÝnh ë ®iÓm 
nµy cã sù bÊt ®ång gi÷a logic häc PhËt 
gi¸o víi logic h×nh thøc ph−¬ng T©y. 
Trong logic häc ph−¬ng T©y b¾t nguån 
tõ Aristotle, “dÊu hiÖu” thÓ hiÖn lµ mét 
kh¸i niÖm nµo ®ã chung h¬n, réng h¬n 
so víi “vËt mang dÊu hiÖu”, vÝ dô: 
“ngùa” lµ vËt mang dÊu hiÖu cña “®éng 
vËt cã vó” (trong khi ®ã ta thÊy kh¸i 
niÖm “®éng vËt cã vó” réng h¬n kh¸i 
niÖm “ngùa”). 
Nh×n réng ra vµ kh¸i qu¸t h¬n ta 
thÊy, logic häc ph−¬ng T©y b¾t nguån tõ 
Aristotle lµ “c«ng cô” cho t− duy, nhËn 
thøc ch©n lý kh¸ch quan. Logic häc 
PhËt gi¸o Ên §é kh«ng chØ gi¶n ®¬n lµ 
“ph−¬ng tiÖn” nhËn thøc ch©n lý, mµ 
cßn lµ ph−¬ng tiÖn nhËn thøc ch©n lý 
®Çy ®ñ, bao hµm c¶ sù gi¶i phãng nh©n 
lo¹i khái khæ ®au (gi¶i tho¸t). 
Tµi LIÖU THAM KH¶O 
1. Makovensky A.O. LÞch sö logic häc. 
M.: 1967 (tiÕng Nga). 
2. Sherbatskoi F.I. Lý luËn nhËn thøc 
vµ logic häc trong häc thuyÕt cña c¸c 
nhµ PhËt gi¸o hËu kú. Saint-
Petersburg: 1995, phÇn I (tiÕng Nga).