Quan điểm của Khổng Tử về phương pháp dạy và học - Ý nghĩa của nó đối với việc đổi mới phương pháp dạy và học đại học hiện nay

76
Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät
QUAN ĐIỂM CỦA KHỔNG TỬ VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY VÀ 
HỌC - Ý NGHĨA CỦA NÓ ĐỐI VỚI VIỆC ĐỔI MỚI 
PHƯƠNG PHÁP DẠY VÀ HỌC ĐẠI HỌC HIỆN NAY
Đỗ Văn Vinh*
TÓM TẮT
Vấn đề đổi mới phương pháp dạy học đang được đặt ra trong mấy năm trở lại đây, nó trở 
thành một đề tài được nhiều nhà sư phạm, nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Đổi mới không có 
nghĩa là vứt bỏ cái cũ để xây dựng một cái mới hoàn toàn mà đổi mới phải dựa trên cơ sở kế thừa 
những giá trị cũ. Bài viết này muốn làm rõ những quan điểm của Khổng Tử về vấn đề dạy và học, 
như những giá trị cần phải kế thừa trong quá trình đổi mới phương pháp dạy và học hiện nay. Đó 
là những quan điểm về phương pháp dạy học lấy người học làm trung tâm cũng như những quan 
điểm về nhiệm vụ, tính tích cực chủ động của người học trong việc khám phá, chinh phục và làm 
chủ kiến thức.
* Học viên Cao học Khoa Triết học, Đại học Quốc gia Tp. HCM, Khóa 2011 - 2013.
1. Đặt vấn đề
Nho học đã từng là bệ đỡ tư tưởng trong 
suốt chiều dài của chế độ phong kiến Trung 
Hoa cũng như Việt Nam. Mặc dù, hiện nay 
vai trò đó không còn nữa nhưng những ảnh 
hưởng của Nho học không phải là không còn, 
ngay cả trong lĩnh vực mà chúng ta đã từng 
có lúc phê phán đó là giáo dục Nho học. Quan 
điểm của người sáng lập Nho học – Khổng Tử 
về vấn đề này là rất toàn diện, từ quan điểm 
về vai trò, đối tượng, mục tiêu, nội dung của 
giáo dục đến phương pháp dạy và học tất cả 
đều có những điểm tích cực và tiến bộ đáng 
để chúng ta học tập nhất là trong giai đoạn mà 
chúng ta đang đẩy nhanh việc thực hiện đổi 
mới phương pháp dạy và học hiện nay. 
Khổng Tử khẳng định giáo dục có vai trò 
rất lớn, nhưng để con người ta có thể tiếp thu 
được kiến thức thì phải có phương pháp dạy 
và học phù hợp. Vì vậy, Khổng Tử đã đề ra 
một hệ thống phương pháp dạy và học cho 
đến ngày nay vẫn còn nhiều giá trị, được các 
nhà nghiên cứu giáo dục coi là điểm rực rỡ 
nhất trong tư tưởng giáo dục của Khổng Tử, 
cung cấp nhiều bài học tham khảo cho giáo 
dục hiện nay.
2. Về phương pháp giảng dạy
Khổng Tử chú trọng phương pháp gợi 
mở, đối thoại giữa thầy và trò, giữa người 
dạy và người học chứ không phải là lối 
truyền thụ một chiều như chúng ta thường 
nghĩ về giáo dục Nho học. Điều đó đã kích 
thích tính độc lâp, óc suy nghĩ, phân tích của 
mỗi người nhằm tạo ra tính năng động, sáng 
tạo cho người học. Đó cũng là cách thức để 
xóa bỏ sự thụ động của người học. “Kẻ nào 
không ấm ức vì chưa hiểu được, thì ta chẳng 
gợi mở cho mà thông hiểu. Kẻ nào không 
hậm hực vì không bày tỏ ý kiến ra được, thì 
ta chẳng hướng dẫn cho mà nói. Người học 
77
Quan điểm của . . .
đã biết rõ một góc mà chẳng biết xét để biết 
ba góc kia thì ta chẳng dạy kẻ ấy nữa”(1). Có 
thể nói đây là quan điểm rất tiến bộ về cách 
thức dạy học mà chúng ta cần noi theo. Nó 
đòi hỏi người dạy phải biết gợi ý đúng lúc, 
nói ra đúng lúc để học trò thông hiểu, dẫn 
dắt làm sao để từ một phần kiến thức mình 
dạy, học trò suy ra được ba phần kiến thức 
của trò. Điều đó, đòi hỏi học trò phải chủ 
động tích cực, học tập một cách nghiêm túc, 
suy luận để tìm ra kiến thức. Nhan Uyên đã 
từng nhận xét cách dạy của thầy mình và tác 
dụng của cách dạy ấy như sau: “Thầy khéo 
léo dẫn dắt, dần dần từng bước trước sau 
giảng giải cho ta thấu triệt”(2). Đối với ông, 
không chỉ trò học của thầy mà thầy trò cùng 
học của nhau, cùng trao đổi bàn luận để 
tìm ra chân lý. Do đó người học mà không 
có ý kiến riêng của mình về vấn đề đã học 
thì chẳng giúp gì được cho thầy cả. “Nhan 
Hồi không phải là người giúp ta mở mang 
kiến thức. Không có lời nào ta nói mà trò ấy 
không thích”(3). Mặt khác trong học thuật, 
thì quan hệ thầy trò rất cởi mở, ông muốn 
học trò cùng bàn luận, cùng đưa ra ý kiến 
chứ đừng vì “ta nhiều tuổi hơn các người mà 
các người không dám phát biểu ý kiến”(4).
Ngoài ra, Khổng Tử còn có phương pháp 
đặc biệt là phân loại học sinh để dạy. Ông 
căn cứ vào năng lực thực tế của từng người 
mà đưa ra những kiến thức vừa tầm tiếp thu 
của họ, tránh việc dạy đạo lý quá cao sâu cho 
người có năng lực kém. Vì như thế họ chẳng 
tiếp thu được gì, còn với những người vốn 
có tư chất từ bậc trung trở lên nếu dạy những 
kiến thức tầm thường thì họ không thấy vui 
khi học mà còn thấy buồn chán. Như vậy, 
việc dạy chẳng phải vô ích hay sao? Do đó, 
ông luôn chú ý tới mọi đối tượng học sinh và 
căn cứ vào đó để truyền thụ kiến thức vừa 
tầm. “Người có trí lực bậc trung trở lên, có 
thể dạy cho họ những đạo lý cao sâu. Người 
có trí lực bậc trung trở xuống không thể dạy 
cho họ những đạo lý cao sâu”(5). Rõ ràng đây 
là một phương pháp giáo dục rất tiến bộ và 
phù hợp, có thể nói đây là một phương pháp 
tốt mà đến ngày nay chúng ta vẫn có thể áp 
dụng để tạo ra kết quả đào tạo tốt.
Theo Khổng Tử, người thầy biết thì nói là 
biết, không biết thì nói là không biết, không 
nên xấu hổ vì điều đó. Do đó, mà khi học trò 
hỏi điều gì, Khổng Tử không biết, ông đều 
trả lời thẳng thắn “Ta không biết”. Kiến thức 
thì mênh mông, đủ loại mà một con người 
thì không thể nào biết hết được. Vì vậy, ông 
còn không ngại hỏi học trò hay người trình độ 
thấp hơn mình về những điều mình chưa hiểu 
để bổ sung kiến thức. “Biết thì nói là biết, 
không biết thì nói là không biết”(6). Không 
những thế ông còn quan niệm, người thầy 
cũng luôn luôn phải học tập để nâng cao trình 
độ, kiến thức. Và khi dạy học trò thì phải dạy 
hết mình, không “để dành kiến thức” không 
giấu kiến thức, không tiếc kiến thức. “Các 
người cứ tưởng, ta còn giấu các người điều 
gì sao? Ta đâu giấu điều gì. Ta không có điều 
gì mà không cho các ngươi biết. Ta, Khổng 
Khâu là con người như vậy”.(7)
Bên cạnh đó, khi dạy học, Khổng Tử còn 
chú trọng đến tính cách của từng người để 
thông qua việc dạy kiến thức ông còn uốn nắn, 
điều chỉnh, khuyến khích họ nên sống vươn 
lên hay thoái nhượng bớt, phù hợp với việc 
gì để dạy sâu cho những kiến thức chuyên 
1 Trần Trọng Sâm – Kiều Bách Vũ Thuận (biên dịch, 2003): Tứ Thư, QĐND, Hà Nội, tr. 235-236.
2 Sđd, tr. 288.
3 Sđd, tr. 317.
4 Sđd, tr. 335.
5 Sđd, tr. 234.
78
Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät
môn về lĩnh vực đó. “Tử Lộ hỏi: “Nghe điều 
phải rồi thì nên thực hành ngay phải không?”. 
Khổng Tử nói: “Có mặt cha ngươi làm sao 
lại có thể nghe rồi thực hành ngay không 
xin phép”. Nhiễm Hữu hỏi: “Nghe điều phải 
rồi thì nên thực hành ngay có phải như vậy 
không?”. Khổng Tử nói: “Nghe được thì phải 
thực hành ngay”. Công Tây Hoa nói: “Tử lộ 
hỏi: nghe điều phải rồi thì nên thực hành ngay 
chăng? Thầy bảo là cha ngươi có mặt làm 
sao có thể nghe rồi tùy tiện thực hành ngay. 
Nhiễm Hữu hỏi thầy cũng câu như vậy mà 
thầy lại trả lời: nghe rồi phải thực hành ngay, 
con chẳng hiểu thế nào cả, dám mạnh bạo hỏi 
thầy”. Khổng Tử nói: “Nhiễm Hữu làm việc 
gì cũng sợ không dám tiến, cho nên ta cổ vũ. 
Còn Tử Lộ dũng khí hơn người, hay áp đảo 
người, dám làm cho nên ta kìm bớt”(8). Đó 
là nguyên tắc “thuyết giáo tùy nghi” nghĩa 
là xác định đối tượng giáo dục cho phù hợp, 
vừa là dạy làm người, dạy tính nết, vừa là để 
biết sở trường của trò bồi dưỡng phát huy, 
nên ông mới truyền nhân đạo cho Phàn Trì, 
thiên đạo cho Trọng Cung..
Một phương pháp dạy học nữa của Khổng 
Tử đó là phương pháp nêu gương. Nghĩa là 
dạy không cần nói, mà học trò nhìn vào thái 
độ, cử chỉ hành vi của thầy để rút ra bài học. 
Coi sự mẫu mực về nhân cách của thầy là bài 
học lớn của trò. Do vậy, mà cả đời Khổng 
Tử luôn sống để làm tấm gương cho trò noi 
theo. Từ sinh hoạt đời thường cho đến công 
việc quốc gia, ông đều cố gắng “khắc kỷ phục 
lễ” để cho học trò học theo. Bên cạnh đó là 
phương pháp ôn cũ để học mới. Khổng Tử 
luôn khai thác triệt để các bài học lịch sử thời 
xưa để cho học trò học theo kinh nghiệm của 
cố nhân, điều gì đúng thì theo, điều sai trái 
thì tránh.
3. Về phương pháp học
Khổng Tử dạy học trò nên chăm chỉ học 
tập mới có được tri thức, chứ tri thức không 
phải từ trên trời rơi xuống, cũng chẳng phải 
khi sinh ra đã có. Vì con người tài giỏi như 
ông cũng thông qua học tập cần mẫn mới có 
được kiến thức như vậy. “Ta không phải là 
người sinh ra đã biết tất cả mà do cần mẫn 
học tập mà có được tri thức như hiện nay.”(9)
Thông qua đó, Khổng Tử còn giáo dục 
thái độ và phương pháp học tập để thu được 
kiến thức phải cần mẫn, siêng năng học tập thì 
mới đạt được thành tựu. Kiến thức là sự tích 
lũy dần, chứ không thể nóng vội, ngày một, 
ngày hai mà có được. Do vậy, ông khuyên 
học trò nên kiên trì học tập không ngừng 
nghỉ, không sao nhãng. “Khi học tập tri thức 
thì phải giống như đang đuổi theo một cái gì 
sợ không đuổi kịp và dù có đuổi kịp cũng lại 
sợ mất”(10). Nghĩa là sự học là mãi mãi, kiến 
thức là vô tận, khi có được kiến thức và phải 
thường xuyên ôn luyện để nắm chắc lấy nó 
và tìm ra tri thức mới. Cho nên, đối với người 
học, Khổng Tử đề cao tinh thần tự học và 
phương pháp tự ôn luyện. “Học được điều gì 
lại có thể thường xuyên ôn tập, không phải 
đó là điều đáng vui mừng đó sao?”(11). Hay 
“ôn tập những tri thức đã học mà có thể thêm 
hiểu biết mới như vậy có thể làm thầy được 
rồi”(12). Như vậy, theo quan niệm của Khổng 
Tử việc học mới chỉ là giai đoạn đầu tiếp thu 
tri thức, còn muốn tri thức đó là của mình thì 
phải ôn luyện, ôn luyện cái cũ mà biết thêm 
được cái mới, điều đó là có thể, mà nếu làm 
được như vậy thì thật là giỏi, có thể trở thành 
6 Sđd, tr. 134.
7 Sđd, tr. 247.
8 Sđd, tr. 331-332.
9 Sđd, tr. 224.
79
Quan điểm của . . .
thầy của thiên hạ rồi. Như vậy, phương pháp 
tự ôn luyện để người học đạt đến thành quả 
hiểu cũ biết mới là phương pháp tốt đòi hỏi 
tinh thần, thái độ tích cực chủ động học tập 
của người học mà hiện nay chúng ta vẫn đang 
thực hiện.
Ông còn đòi hỏi học trò phải tự tìm tòi 
từ những điều đã học, học một phải biết ba, 
chủ động tích cực tìm ra kiến thức. “Người 
học đã biết rõ một góc mà chẳng biết xét để 
biết ba góc kia thì ta chẳng dạy kẻ ấy nữa”(13). 
Đó chính là cách lấy học trò làm trung tâm, 
còn thầy chỉ là người dẫn dắt, gợi mở mà 
ngày nay chúng ta đang đề cao. Bên cạnh đó, 
ông còn đòi hỏi học trò, phải biết tìm tòi, suy 
nghĩ, “phân tích, tổng hợp để tìm ra chân lý. 
“Này Tứ, sự thông suốt mọi nhẽ của ta chẳng 
phải ở chỗ ta học nhiều mà ở chỗ ta để tâm 
tìm ra đầu mối”(14). Cho nên “học mà không 
suy nghĩ thì chẳng thể có thu hoạch gì, chỉ 
suy nghĩ mà không học thì rất nguy hiểm”(15). 
Vì ngay cả ta đây “từng cả ngày không ăn, cả 
đêm không ngủ để suy tư nhưng vô ích”(16). 
Điều đó thật là hợp lý, nếu như học vẹt thì 
chẳng thà không học còn hơn. Bởi như thế 
kiến thức sẽ chẳng bao giờ là của ta mà lại 
nhọc công vô ích. Thứ không học mà suy 
nghĩ cũng vậy, chẳng có lợi chi và đôi khi 
còn rất nguy hiểm cho bản thân và xã hội. 
Vì không biết sẽ dẫn đến suy nghĩ sai, suy 
nghĩ sai sẽ dẫn đến hành động sai thì nguy 
hiểm quá còn gì. Do đó, học là phải biết suy 
nghĩ tìm tòi từ không hiểu đến hiểu ít, từ hiểu 
ít đến hiểu nhiều và tìm ra tri thức mới. Khi 
không hiểu thì “đem hai mặt của vấn đề lật 
đi lật lại, suy nghĩ tìm hiểu”(17) rồi cũng sẽ 
tìm ra chân lý. Còn học xong để đó thì chữ 
thầy ắt trả lại cho thầy. Tư tưởng thật tiến bộ 
thay! Đối với Khổng Tử, muốn có được tri 
thức người ta còn “phải lắng nghe nhiều phía, 
nhiều mặt, ghi nhớ kỹ trong tâm can, như vậy 
sau đó mới có được tri thức”(18) chứ không 
được võ đoán, cố chấp vì kiến thức phải đến 
từ nhiều phía mới chính xác, phải nghe nhiều, 
biết nhiều ta mới có thể rút ra chân lý. Ông 
khuyên học trò “biết thì nói là biết, không 
biết thì nói là không biết, như thế cũng là 
người thông minh có hiểu biết vậy”(19). Nghĩa 
là đừng nên giấu dốt, kẻ giấu dốt sẽ càng dốt 
thêm, còn nếu không biết mà nói là không 
biết thì sẽ được người ta bảo cho mà biết, đó 
chẳng phải là biết hay sao. Cho nên bản thân 
ông, khi không biết, ông không ngại mà nói 
ra “Ta không biết”. Do đó, học tập phải có 
thái độ cầu thị, cầu thị là cầu tiến. Còn “Cái 
gì cũng không biết mà cứ tỏ vẻ ra cái gì cũng 
biết”(20) thì chẳng phải là khoe khoang, khoác 
lác, ngu dốt suốt đời sao? Cho nên Khổng Tử 
nói: “Ta không thuộc loại người như vậy”(21), 
cũng là có ý răn dạy học trò không nên như 
vậy. 
Đối với ông, học còn phải đi đôi với 
hành, lời nói phải đi kèm với hành động, nếu 
không đó chỉ là những lý thuyết suông vô bổ, 
học như vậy chẳng phải là vô ích hay sao? 
Nên ông dạy học trò những kiến thức gắn liền 
10 Sđd, tr. 275.
11 Sđd, tr. 99.
12 Sđd, tr. 131
13 Sđd, tr. 236.
14 Doãn Chính (2004, chủ biên): Đại cương lịch sử triết học Trung Quốc, CTQG, Hà Nội, , tr. 74.
15 Sđd, tr. 133.
16 Sđd, tr. 450.
17 Sđd, tr. 285.
18 Sđd, tr. 250.
19 Sđd, tr. 314
80
Taïp chí Kinh teá - Kyõ thuaät
với thực tiễn, để cho học trò có thể vận dụng, 
ứng dụng giúp đời. Còn như việc “học thuộc 
kinh thư ba trăm bài, khi được giao giải quyết 
chính sự thì không làm nổi, đi sứ nước ngoài 
thì không ứng đối nổi. Học nhiều như vậy có 
ích gì?”(22). Đó là một quan điểm tiến bộ, học 
là để góp phần làm cho cuộc sống thêm tốt 
đẹp giúp đời kinh bang tế thế, còn nếu không 
thì sự học cũng bằng không. Nên tri thức phải 
gắn với cuộc sống, giải quyết những vấn đề 
cuộc sống đặt ra mới hữu dụng.
Theo Khổng Tử, việc học không chỉ nằm 
ở trường lớp, kiến thức không chỉ có ở thầy 
mà còn ở nhiều người khác. “Ba người cùng 
đi với nhau, trong hai người, thế nào cũng 
có một người đáng làm thầy ta. Ta chọn điều 
tốt để học theo, còn điều không tốt thì để sửa 
chữa”(23). Như vậy ta có thể học ở bạn hay 
người nào khác, ở bất kỳ nơi đâu có thể. Và 
học thì nên học điều hay và tránh điều dở. 
Muốn thông hiểu đạo lý, muốn thành tài, theo 
Khổng Tử còn phải ráng sức mà học, không 
nên tự thỏa mãn hay tự đặt ra cho mình một 
giới hạn nhất định về kiến thức. Như thế 
không phải là không thể học nữa, mà do đã 
vạch sẵn mốc đến, nên người ta không muốn 
tiến thêm mà thôi. “Nếu sức lực không đủ, 
nửa đường sẽ phải bỏ dở. Như vậy người đã 
tự vạch ra cái mốc giới để hạn chế mình, về 
cơ bản là không muốn tiến lên nữa”(24).
4. Thay cho lời kết 
Tóm lại, những quan điểm của Khổng Tử 
về phương pháp dạy cũng như phương pháp 
học cho đến nay có những vấn đề chúng ta 
vẫn chưa làm được như vậy. Thiết nghĩ việc 
nghiên cứu quan điểm của ông về giáo dục 
nói chung phương pháp dạy và học nói riêng 
cũng sẽ phần nào giúp ích cho chúng ta trong 
việc đổi mới phương pháp dạy và học chăng? 
Đó cũng là cách để ta “ôn cố nhi tri tân” Và 
Ông thật xứng đáng là một nhà giáo dục, nhà 
khoa học giáo dục lớn. Một người mà suốt 
đời “học không biết chán, dạy người không 
biết mỏi”./. 
20 Sđd, tr. 250.
21 Sđd, tr. 250.
22 Sđd, tr. 370.
23 Sđd, tr. 264.
24 Sđd, tr. 215.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. Trần Trọng Sâm – Kiều Bách Vũ Thuận (biên dịch, 2003): Tứ Thư, Nxb. QĐND, Hà Nội.
[2]. Doãn Chính (chủ biên, 2004): Đại cương lịch sử triết học Trung Quốc, Nxb. CTQG, Hà Nội.