Phủ Dương Xuân: Vài chi tiết cần trao đổi với tác giả Nguyễn Đình Đính

134 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
PHỦ DƯƠNG XUÂN: VÀI CHI TIẾT CẦN TRAO ĐỔI 
VỚI TÁC GIẢ NGUYỄN ĐÌNH ĐÍNH
 Trần Viết Điền*
Lời tòa soạn: Kết quả sơ bộ cuộc thăm dò khảo cổ học tìm dấu vết lăng mộ vua Quang 
Trung tại phường Trường An, Huế do Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế và Viện Khảo cổ 
học thực hiện vào tháng 10/2016 vừa được báo cáo vào ngày 9/1/2017. Theo nhận định 
của PGS, TS Bùi Văn Liêm, Viện phó Viện Khảo cổ học, cuộc thăm dò này đã cung cấp 
những tư liệu quan trọng nhưng vẫn chưa thể xác định cụ thể các di tích, hiện vật thu được 
thuộc về thời kỳ nào, chủ nhân là ai. Từ đó, bên cạnh ý kiến đề nghị mở rộng việc thăm dò 
tại khu vực chùa Thuyền Lâm và Vạn Phước, nhiều nhà nghiên cứu cũng đề xuất nên tiến 
hành thăm dò khảo cổ học tại khu vực Bàu Vá - đình Dương Xuân Hạ, nơi mà một giả thiết 
khác cho rằng đây mới chính là vị trí của phủ Dương Xuân. Trong chiều hướng đó, chúng 
tôi xin giới thiệu bài viết dưới đây của tác giả Trần Viết Điền, cũng là người đi tìm lăng mộ 
vua Quang Trung từ mấy chục năm nay. Hy vọng rằng, những giả thiết công tác về phủ 
Dương Xuân và các công trình liên quan ở vùng Bàu Vá đặt ra trong bài viết này sẽ được 
các nhà khoa học, nhất là giới khảo cổ học quan tâm nghiên cứu, để những dấu tích ít ỏi 
còn lại không bị phá nát hoặc biến mất do tốc độ đô thị hóa đang diễn ra mạnh mẽ ở khu 
vực này hiện nay. Cần nói thêm rằng, việc nghiên cứu các di tích ở vùng Bàu Vá không chỉ 
góp phần vào việc tìm kiếm dấu tích phủ Dương Xuân mà còn góp phần làm sáng tỏ nhiều 
vấn đề văn hóa, lịch sử của một vùng đất trọng yếu của đô thành Phú Xuân trong giai đoạn 
thịnh đạt thời các chúa Nguyễn.
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 4 (130) . 2016 trong mục Trao đổi có 
bài “Phủ Dương Xuân thời chúa Nguyễn: Trao đổi cùng hai nhà nghiên cứu Trần 
Đại Vinh và Nguyễn Anh Huy”, của tác giả Nguyễn Đình Đính. Tác giả đã nhận 
xét đối với hai nhà nghiên cứu, phản biện giả thiết về phủ Dương Xuân ở gò Bình 
An của ông Nguyễn Đắc Xuân, đó là Trần Đại Vinh và Nguyễn Anh Huy: “Trong 
bài nghiên cứu của mình, NNC Trần Đại Vinh đã có những suy luận thiếu chứng 
cứ, thậm chí cắt gọt các dẫn chứng tư liệu theo ý chủ quan của mình, nhằm hướng 
độc giả, hoặc những người quan tâm theo ý kiến riêng của mình mà thiếu sự suy 
xét đúng đắn, rõ ràng. Còn NNC Nguyễn Anh Huy thì trích dẫn nhưng bỏ qua thao 
tác phân tích tư liệu. Vì thế, cả hai nhà nghiên cứu đã có cái nhìn thiếu chuẩn xác 
vị trí thật sự của phủ Dương Xuân, hay nói chính xác hơn là phạm vi tồn tại khả dĩ 
nhất của phủ Dương Xuân” (tr. 146). Không dừng lại ở mức nhận xét, tác giả còn 
tái khẳng định phủ Dương Xuân ở khu vực gò Bình An, gần chùa Thiền Lâm xưa 
và nay, không thể là tiền thân của đình Dương Xuân Hạ.
Vấn đề phủ Dương Xuân thời chúa Nguyễn, biến thành cung điện Đan Dương 
thời Tây Sơn, về sau trở thành lăng vua Quang Trung, bị vua Gia Long quật phá rồi 
* Thành phố Huế. 
TRAO ĐỔI
135Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
sau đó che giấu giờ ở đâu, đã được nhà nghiên cứu (NNC) Nguyễn Đắc Xuân 
nêu từ 2007. Vấn đề đã được tranh luận kéo dài trên mười năm với các công trình 
đã công bố của Nguyễn Đắc Xuân, Hồ Tấn Phan, Lê Nguyễn Lưu, Trần Viết Điền, 
Trần Đại Vinh, Nguyễn Anh Huy
Tác giả Nguyễn Đình Đính phê bình phương pháp nghiên cứu của Trần Đại 
Vinh, Nguyễn Anh Huy với mục đích ủng hộ giả thiết Nguyễn Đắc Xuân về sự tồn 
tại phủ Dương Xuân ở khu vực gò Phú Xuân (hay gò Bình An), có chùa Thiền Lâm 
xưa và nay, ở hướng chính bắc so với đàn Nam Giao triều Nguyễn. Toàn bài viết, 
những tư liệu, lập luận để phản biện, phê phán, tác giả Nguyễn Đình Đính đều 
dựa vào công trình của NNC Nguyễn Đắc Xuân là chủ yếu. 
Chúng tôi từng tham gia tranh luận vấn đề này, từng tiếp cận những tư liệu 
thư tịch có liên quan, xin trao đổi với tác giả Nguyễn Đình Đính một vài ý kiến về 
phạm vi gò Dương Xuân, phiên âm dịch nghĩa đoạn văn chữ Hán trong Đại Nam 
nhất thống chí (ĐNNTC) viết về gò Dương Xuân theo yêu cầu gắt gao mà tác giả 
Nguyễn Đình Đính đã nhấn mạnh nhiều lần trong bài trao đổi. Nhân đây, chúng tôi 
trình bày thêm những phát hiện của chúng tôi về những tư liệu lịch sử gò Dương 
Xuân (có đình Dương Xuân Hạ) bao quanh Bàu Vá.
I. Gò Bình An hay gò Phú Xuân là tập con của gò Dương Xuân
1. Định vị gò Dương Xuân
Trước hết cần hiểu cái tên “gò Dương Xuân” là để chỉ cả một vùng gò đồi ở 
gần bờ nam của Sông Hương, sông An Cựu, từ nhà thờ phủ Thợ Đúc đến Phủ Cam; 
trước phủ chúa cung vua triều Nguyễn ở bờ bắc Sông Hương. Thường trên gò đồi 
có làng nào thì lấy tên làng ấy để gọi gò đồi ấy. Trong Ô Châu cận lục chưa có tên 
làng Phú Xuân, làng Bình An, làng Thọ Khương nhưng đã có tên làng Dương 
Xuân. Vậy từ thế kỷ 14 đến thế kỷ 16, vùng gò đồi Dương Xuân có cư dân làng 
Dương Xuân sinh sống, còn lại là mộ địa, rừng rú. Dần dần đến thế kỷ 17, trên gò 
Dương Xuân đã hình thành địa danh Thọ Khương, nơi các chúa từng xây nhà để 
quàng linh cữu các chúa trước khi an táng, do đó một phần gò Dương Xuân có 
tên gò Long Thọ. Đến thế kỷ 19, khi vua Gia Long xây dựng Kinh thành Huế, đã 
giải tỏa cư dân 8 làng, làng Phú Xuân mất đất nhiều nhất, một bộ phận dân làng 
Phú Xuân được phép của triều đình đến lập ấp ở xứ Lâm Lộc, gò Dương Xuân, 
gồm ấp Trường Giang, Trường Cửi, Bình An, một phần gò Dương Xuân có các ấp 
vừa nêu trở thành gò Phú Xuân hay gò Bình An. Sườn phía nam gò Dương Xuân có 
nhiều khe suối, có xứ Thẩm Khê, nơi dân làng An Cựu và làng Dương Xuân khai 
phá lập ấp và tạo vùng mộ địa. Xứ Phủ Tú (Phước Quả) của làng Dương Xuân Hạ 
là một bằng chứng về làng Dương Xuân khai phá sườn phía nam gò Dương Xuân 
cùng với làng An Cựu. Một bằng chứng nữa là mộ ngài khai canh của làng Dương 
136 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
Xuân ở Phước Quả. Chính vì cùng khai phá vùng Lâm Lộc, Thẩm Khê nên các 
làng thường sang nhượng đất canh tác, làm cho địa giới không rõ ràng, có khi phải 
tranh tụng. Khoảng năm Thành Thái 17 (1905) các vị chức mục làng Dương Xuân 
từng thắng trong vụ tranh chấp đất chung quanh ngôi mộ ngài Đô tổng binh thiêm 
sự họ Lê, khai canh làng Dương Xuân. Việc này được các cụ khắc lên bia đá, hiện 
đang lưu giữ ở tường bao phía trước đình làng Dương Xuân Hạ. 
2. Tại sao tác giả Nguyễn Đình Đính lại cắt xén bản đồ tư liệu?
Rất tiếc, tác giả Nguyễn Đình Đính đã 
sử dụng bản đồ vùng gò Dương Xuân 
của NNC Nguyễn Đắc Xuân, bản đồ 
này bị cắt xén để thu nhỏ gò Dương 
Xuân rộng lớn thành gò Bình An, 
chính bắc đàn Nam Giao, nhằm bố trí 
phủ Dương Xuân ở gò Bình An!
Trên bản đồ không cắt xén, các địa 
danh Dương Xuân Thượng, Dương 
Xuân Hạ (tức các làng nằm trên gò 
Dương Xuân) được ghi chú nhiều nơi 
ở các phía tây, đông, nam, chứng tỏ gò 
Dương Xuân rộng lớn, bao gồm gò Phú 
Xuân (gò Bình An) như “tập mẹ” chứa 
“tập con”. Khi cắt xén thì dễ nhầm lẫn 
rằng: gò Dương Xuân nhỏ, ở chính bắc 
đàn Nam Giao triều Nguyễn vậy.
3. Đàn Nam Giao ở trên phần kéo dài 
về nam của gò Dương Xuân
Thứ đến, chúng tôi trích lại đoạn văn 
chữ Hán trong ĐNNTC (bản Duy Tân) 
viết về gò Dương Xuân: 
“楊春崗 在寰西北十五里崗勢平曠起伏羅列延亘數里許其南
南郊壇在焉其西多名藍古刹亦稱佳勝”
Phiên âm:
“Dương Xuân cương: Tại huyện tây bắc thập ngũ lý, cương thế bình khoáng, 
khởi phục la liệt, diên cắng sổ lý hứa kỳ nam.
“Nam Giao đàn tại yên, kỳ tây đa danh lam cổ sát, diệc xưng giai thắng”.
Phạm Trọng Điềm trong ĐNNTC, tập Kinh sư (Nxb Thuận Hóa, tr. 135) dịch: 
Ảnh 1: Bản đồ bên trái trích từ công trình của 
NNC Nguyễn Đắc Xuân, bản đồ bên phải trích 
từ sách Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn - Thừa 
Thiên, tác giả Nguyễn Đình Đầu, Nxb Thành phố 
Hồ Chí Minh, 1997.
137Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
“Gò Dương Xuân: Ở phía tây bắc huyện Hương Thủy, hình thế bằng rộng, ở 
phía nam có đàn Nam Giao, phía đông phía tây có nhiều chùa to tháp cổ, cũng là 
nơi danh thắng”.
NNC Nguyễn Đắc Xuân dịch (có nhấn mạnh):
 “GÒ DƯƠNG XUÂN. Ở phía tây bắc huyện (Hương Thủy) 15 dặm; thế gò 
bằng phẳng rộng rãi, chỗ cao chỗ thấp, la liệt dài dặc độ vài dặm; phía nam gò có 
đàn Nam Giao (NĐX nhấn mạnh), phía tây có nhiều danh-lam-cổ-sát, cũng xứng 
là nơi giai thắng”.
Xem văn bản gốc, dòng 3 và 7, cột 5 có hai chữ nam (南), giữa hai chữ để hở 
3 dòng; chữ nam (南)trên là của cụm “diên cắng sổ lý hứa kỳ nam” (dài gần vài 
dặm xa về phía nam) và chữ nam (南)dưới là của “Nam Giao đàn tại yên” (Đàn 
Nam Giao ở phía ấy). 
Kỳ nam (其南) (xa về phía nam), chữ kỳ (其)ở đây là “chỉ từ” đứng trước 
“danh từ” 南 để “chỉ xa” (viễn chỉ). Với phân tích vừa nêu, chúng tôi dịch nghĩa 
đoạn này như sau:
“Gò Dương Xuân ở về phía tây bắc huyện [Hương Thủy] 15 dặm. Gò hình 
thế bằng phẳng và rộng rãi, lên xuống nhấp nhô, kéo dài gần vài dặm xa về phía 
nam. Đàn Nam Giao ở nơi ấy (của gò). Phía tây của gò có nhiều tháp to chùa cổ, 
cũng xứng là nơi danh thắng.”
Như vậy, tác giả Nguyễn Đình Đính đã bỏ qua việc NNC Nguyễn Đắc Xuân 
đã dịch thoáng tư liệu, cho đàn Nam Giao ở phía nam gò, rồi lấy đàn làm mốc, 
xong ép gò Dương Xuân ở chính bắc của đàn, lại cắt gọt gò rộng lớn thành gò nhỏ, 
ép phủ Dương Xuân phải ở trên gò nhỏ, tránh tìm phủ Dương Xuân trên gò rộng!
4. Về vị “Tổng bá quan” Võ Tử Thành và ấn Trấn Lỗ tướng quân
Sau đoạn mô tả về gò Dương Xuân nói trên, sách ĐNNTC còn có phần cẩn 
án, Phạm Trọng Điềm (Bản dịch đã dẫn, trang 135) dịch như sau:
“Kính xét: Đầu bản triều dựng phủ ở gò Dương Xuân, đến năm Canh Thìn 
năm thứ 9 đời Hiển Tông sửa lại, cơ Tả Thủy đào được một quả ấn đồng có khắc 
chữ “Trấn Lỗ tướng quân chi ấn”, nhân đấy gọi phủ là phủ Ấn; sau trải qua loạn 
lạc, không rõ chỗ đào được ấn là đâu.”
Trước khi xác định vị trí phủ Dương Xuân, chúng ta thử tìm hiểu vị Trấn Lỗ 
tướng quân này là ai?
Dựa vào chính sử và gia phả họ Võ làng Nam Phổ được biết trong cuộc thân 
chinh của vua Lê Thánh Tông năm 1471, các tướng lĩnh khá đông, ngoài Chinh Lỗ 
tướng quân Đinh Liệt, Lê Niệm còn có Phi Vận tướng quân Nguyễn Phục, Đô tổng 
binh thiêm sự Lê Kim Ngọc, Tướng quân Võ Tử Thành.... Sau cuộc Nam chinh 
138 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
thắng lợi, quân Đại Việt bắt được vua Chăm là Trà Toàn cùng hàng vạn tù binh, 
một ít đưa về Thăng Long, phần lớn giữ lại ở Thuận Hóa và vua Lê đã cử Đô tổng 
binh thiêm sự Lê Kim Ngọc, người làng Dương Hóa, trước đó công cán ở Quảng 
Nam, sau về lại Dương Hóa vỗ về một phần tù binh Chăm khai phá vùng bán sơn 
địa quanh làng Dương Hóa, sớm lập làng Dương Xuân. Khi đại quân vua Lê về 
Thăng Long, chỉ vài tháng sau, vua Chăm là Trà Toại lại gây rối Hóa Châu. Do 
có quân công, tướng quân Võ Tử Thành lại được lệnh vua chinh Nam, giữ chức 
Tổng bá quan, chỉ huy việc đánh dẹp Trà Toại,(*) thắng trận, được lệnh vua trấn 
thủ Thuận Hóa, chỉ huy binh lính cùng lực lượng tù binh Chăm, số lượng hàng 
vạn, khai phá vùng Thuận Hóa, làm kế ngụ binh ư nông, đề phòng người Chăm 
nổi loạn, kết quả nhiều làng mới ra đời trong đó có làng Nam Phổ. Chúng tôi cho 
rằng, với vai trò được giao, Võ Tử Thành phải giữ ấn “Trấn Lỗ tướng quân chi ấn”. 
Ấn này thời Lê Thánh Tông từng giao cho tướng quân Lê Đình Ngạn giữ trong 
lần Đại Việt đánh giặc Bồn Man và trấn giữ biên cương phía tây nhưng Lê Đình 
Ngạn không ở Hóa Châu. Khi mới vào Hóa Châu, Tổng bá quan Võ Tử Thành 
cũng đóng quân ở Bộ Hóa, có nhà riêng ở Dương Hóa và khi qua đời, ông được 
táng ở Dương Hóa như gia phả họ Võ làng Nam Phổ đã chép: “墓在香茶縣楊化
社” (Mộ tại Hương Trà huyện Dương Hóa xã). Tương truyền Tổng bá quan Võ Tử 
Thành (武子成) được quân dân Thuận Hóa tôn ngài là Võ Hoàng Thành (武隍城) 
theo nghĩa vị Tổng bá quan như một “thành hào chắc chắn” ngăn giặc ở phên giậu 
phương Nam. Mộ ngài Võ Tử Thành ở Dương Hóa nổi tiếng linh hiển, dân Dương 
Hóa, Dương Xuân thường đến cầu đảo. Về sau con cháu đã dời mộ của ngài Võ Tử 
Thành về xứ Cồn Mồ của Nam Phổ. Năm 1988 lại cải táng về chỗ hiện nay. Làng 
Dương Hóa lập miếu thờ gần mộ đã dời của Võ Tử Thành để phụng cúng ngài như 
một vị nhân thần. Như thế thời Lê Thánh Tông dân Dương Hóa, Dương Xuân đã 
tôn Lê Bôi làm Thành hoàng của làng, tôn Đông Hải đại vương Nguyễn Phục là 
nhân thần, tôn Đô tổng binh thiêm sự Lê Kim Ngọc là bổn thổ khai canh và Tổng 
bá quan Võ Tử Thành (hiệu Võ Hoàng Thành) làm bổn thổ nhân thần. Hằng trăm 
năm qua, làng Dương Xuân bao gồm Dương Hóa là một ấp,(**) vẫn thờ phụng các 
nhân thần nêu trên. 
Sự linh hiển của các vị thần ở Dương Xuân càng ngày càng nổi tiếng, vì thế 
trăm năm sau, khi gặp thiên tai, các chúa Nguyễn thường cử thuộc viên đến cầu 
* Theo chính sử, chỉ huy lực lượng đánh dẹp Trà Toại là Lê Niệm. Xem Trần Trọng Kim, Việt Nam 
sử lược, Nxb Tổng hợp TPHCM, in lần thứ 7, năm 2000, tập 1, tr. 268. BT.
** Năm Minh Mạng thứ 16 (1835) làng Dương Xuân tách thành 2 làng: Dương Xuân Thượng và 
Dương Xuân Hạ. Ấp Dương Hóa nay là thôn Hạ 1, ấp Tiên Tĩnh nay là thôn Hạ 2 (Cuối thời 
Nguyễn, do kỵ húy hoàng thân Nguyễn Phúc Vĩnh Tiên, con vua Thành Thái, đổi gọi Thiên 
Tĩnh, tương tự ấp Trân Bái, đổi thành Trâm Bái do tránh húy hoàng thân Nguyễn Phúc Vĩnh 
Trân, con vua Thành Thái). TVĐ.
139Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
đảo ở những miếu thần nói trên. Đến đời 
chúa Nguyễn Phúc Tần (1648-1687), 
chúa đã dựng một hành cung nhỏ trên 
gò Dương Xuân, gần các miếu nêu trên 
để tiện việc cầu đảo khi cần. Đến thời 
chúa Nguyễn Phúc Chu (1691-1725) tôn 
tạo và mở rộng phủ Dương Xuân thành 
vương phủ Dương Xuân thì hành cung 
nhỏ thời Nguyễn Phúc Tần thành phủ 
Dương Xuân cũ, miếu thần Xích Mi, 
miếu Đông Hải Đại Vương, miếu Thành 
Hoàng và các nhân thần phải dời qua 
sườn đồi gần ấp Tiên Tĩnh. Khi tôn tạo 
Phủ Dương Xuân cũ, cơ Tả Thủy đào ao 
trước phủ, phát hiện ấn “Trấn Lỗ tướng 
quân chi ấn”. Tổng bá quan Võ Tử Thành “định cư” ở Thuận Hóa, đóng bản doanh 
ở Dương Hóa, khi mất có thể con cháu chôn ấn “Trấn Lỗ tướng quân chi ấn” như 
một đồ tùy táng của ông. Khi chúa Nguyễn Phúc Tần dựng hành cung trên gò 
Dương Xuân, phần hậu chẩm của mộ ngài Võ Tử Thành hay Võ Hoàng Thành bị 
động, con cháu họ Võ phải cải táng về Cồn Mồ Nam Phổ. Khi dời mộ có thể hậu 
duệ để sót ấn nơi lớp đất đầu huyệt mộ, nằm ở trước phủ Dương Xuân cũ. Vậy ấn 
“Trấn Lỗ tướng quân” ở gần phủ Dương Xuân cũ là do vua Lê Thánh Tông ban cho 
Tổng bá quan Võ Tử Thành từ năm 1471. Vị trí nơi nguyên táng nhân thần Võ Tử 
Thành phải có miếu thờ ngài Võ!
II. Giả thiết phủ Dương Xuân cũ là tiền thân của miếu Vũ Sư từ tư liệu 
điền dã
Trong đợt khảo sát điền dã vào tháng 4/2008 quanh đình Dương Xuân Hạ, 
chúng tôi phát hiện thêm một số tư liệu giúp củng cố giả thuyết công tác mới về 
dấu tích phủ Dương Xuân. Tiền thân của đình Dương Xuân Hạ (dựng đầu thế kỷ 
20) là miếu Vũ Sư (dựng từ năm Minh Mệnh thứ 7) là một sự kiện quá rõ. Ngày 
10/4/2008, họ Lê làng Dương Xuân Hạ đã cung cấp cho chúng tôi một địa bộ làng 
Dương Xuân, ấp Dương Hóa, được soạn thời Khải Định, khi chưa có đình Dương 
Xuân Hạ hiện nay. Đặc biệt địa bộ có đính kèm một bản đồ vẽ núi, sông, khe, 
đường bộ, công điền, chùa, miếu, các cụm cư dân. Trên bản đồ này, phần gò của 
BỘ HÓA THƯỢNG, bao quanh là các cụm cư dân, có ghi ba chữ Hán “雨師廟 
Vũ Sư miếu”. Một phần  ...  gò. Ở mặt bằng này, có ngôi mộ cổ xây bằng gạch vồ 
thời Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức. Ngôi mộ còn bia đá Thanh, đọc được dòng 
chính: “An Phú Thái trưởng công chúa thụy Trinh Tín chi mộ”.
III. Phủ Dương Xuân cũ trong quần thể vương phủ Dương Xuân
1. Tư liệu quý do nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy công bố 
Tạp chí Huế Xưa & Nay số 21, 1997 có bài “Nhật ký hành trình của James 
Bean” của tác giả Nguyễn Sinh Duy (từ trang 42 đến trang 49). Trong bài viết này 
nhà nghiên cứu Nguyễn Sinh Duy đã giới thiệu về James Bean, người đã được Võ 
Vương Nguyễn Phúc Khoát (1738-1765) tiếp thân mật ở một cung điện của phủ 
Dương Xuân vào năm 1765 và ông này đã chép lại những gì mắt thấy tai nghe trong 
những ngày được làm khách quý ở phủ Dương Xuân. Xin được trích dẫn một đoạn 
trong bài viết nêu trên (những chỗ gạch dưới là nhấn mạnh của người viết. TVĐ): 
“Ngày thứ 6 [6-1-1765, NSD chú] - Trời mưa quá, chúng tôi không thể đến 
hầu vua.
“Ngày thứ 7 - Sau khi đã chuẩn bị cho nhà vua gồm.
“Chúng tôi khởi hành bằng đường thủy xuống bờ sông, cùng với con đường 
chúng tôi đã đến, và phía dưới chiếc cầu gỗ nhỏ trên một hòn đảo, bên hữu ngạn 
đã có một sứ giả chực sẵn để báo cho nhà vua biết chúng tôi đã đến nơi. Người 
sứ giả trở ra, và các linh mục Lorrairo, Petrena muốn làm hướng đạo. Đi bộ trên 
một con đường mới hoàn thành để đến một cung môn có nhiều lính gác. Tại đây 
các linh mục đã đón tiếp chúng tôi. Cánh cửa mở ra và chúng tôi bước vào sân 
rất rộng và đẹp, dưới rải sỏi và trên trang trí rất tráng lệ. Ở một phía kia là tàu 
tượng, nơi voi của vua ở, đối diện là tàu ngựa. Những bức tường cao ba bộ (feet) 
đối nhau. Bên phải là một sảnh khá rộng giống như chỗ ngồi của quan tòa, cuối 
nơi này nhìn ra con kênh lớn và lù lù vài khẩu trong số những đại thần công đẹp 
nhất tôi đã từng thấy. Dọc theo lối đi rải sỏi, chúng tôi được đưa đến một cửa khác, 
ở đây cũng có lính gác. Chính tại nơi này, chúng tôi bị khám xét rất kỹ vì sợ chúng 
tôi có mang theo vũ khí. Một cánh cửa khác mở ra cho chúng tôi tiến vào một cung 
điện lộng lẫy, đồng thời sáu cận vệ của nhà vua cũng theo sát chúng tôi để giới 
thiệu lên đức vua. Điện vua ngự là một tòa nhà chống đỡ bởi 5 hàng cột, dưới lót 
săn quang dầu bóng láng, ngồi ngay chính giữa chiếc ngai là đức vua
“Chúng tôi xin phép được quan chiêm cung điện của vua. Ngài trả lời rằng 
đây không phải là cung điện nguy nga mà chỉ là “phủ mùa đông”; ở đây cũng có 
cung phi mỹ nữ. Chúng tôi tản bộ ra ngoài, ngắm nghía mọi thứ
“Cuộc tấu nhạc bắt đầuChúng tôi khởi sự tấu nhạc, vua nhìn chúng tôi 
và thưởng thức đầy ngạc nhiên. Ngài ngỏ ý muốn nghe những điệu hùng tráng , 
144 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
* “Tréng voi”: từ dân gian gọi “ao nước cho voi uống”. TVĐ.
những khúc nhạc uy nghiêm cũng làm vua hài lòng không kém. Ngài chỉ cho chúng 
tôi những quân sĩ ở trần trùi trụi bên ngoài, bảo rằng họ thường như vậy để sẵn 
sàng xông xáoQuân sĩ trong vương phủ là 1000, 4000 ở Kinh thành và lực lượng 
vũ trang hiện dịch của Phú Xuân có thể lên tới 40.000”
2. Kiểm chứng giả thuyết khoa học 
Bây giờ thử coi giả thuyết về quần thể vương phủ Dương Xuân, nêu trong 
phần II, có phù hợp với những thông tin rút từ một tư liệu quý do nhà nghiên cứu 
Nguyễn Sinh Duy công bố.
Đoạn trích dẫn ở trên cho phép hình dung có một con đường mới tạo tác từ 
bờ sông (phía nam cồn Dã Viên) đến đại cung môn (I) của vương phủ. Qua khỏi 
cung môn (I) này có một đường rải sỏi theo hướng song song với la thành trái, la 
thành phải và đường thần đạo của điện Trường Lạc (cung mùa hè) thẳng tới hiên 
Duyệt Võ của vương phủ Dương Xuân. Đoạn đường này mới đắp vào thời Nguyễn 
Phúc Khoát mới xưng vương. Có khả năng cung môn này nằm ở giữa đoạn đường 
Bùi Thị Xuân hiện nay, đoạn từ cầu Lịch Đợi đến cống Bà Lan (tức từ Cầu Lòn 
đến đầu đường Nguyễn Văn Đào hiện nay). Qua khỏi đại cung môn I này, phía 
trái có thể thấy tàu tượng (gần ga Huế hiện nay) và tàu ngựa (phía có Diễn Mã 
Trường). Khi James Bean thấy những bức thành cao 3 feet song song, vuông vắn 
thì những bức thành này là tường bao của những công trình kiến trúc của quần thể 
vương phủ Dương Xuân. Phía bên phải, có một sảnh lớn đó là điện Trường Lạc, 
nhìn ra kênh lớn thì kênh lớn này có khả năng là tréng voi(*) của phủ Tập Tượng 
Tả, khi James Bean thấy thì nó trở thành hồ Lấp của điện Trường Lạc rồi. Ở đây 
còn dấu tích của một số mô súng, là nơi ngày xưa Võ Vương cho đặt súng thần 
công một cách đường bệ, uy nghi. Kiểu trang trí này thường thấy ở dinh phủ chúa 
Nguyễn ngày xưa. Như thế, khi James Bean rời cung môn I, vào sân khá rộng, rải 
sỏi, có trang trí thì cung môn I là một đại cung môn của vương phủ Dương Xuân 
vậy. Từ đại cung môn I đã thấy tàu tượng, tàu ngựa, nơi đặt súng thần công to 
đẹp của pháo trường. Thử hỏi nếu đại cung môn ở tận khoảnh đất giữa chùa 
Thiền Lâm, cồn Bông Sứ thì làm sao thấy những cơ sở của một “khu huấn luyện 
quân sự” ? Và không thấy khu huấn luyện quân sự thì chỉ thấy chùa Thiền Lâm, 
chùa Ấn Tôn, chùa Kim Tiên, chùa Huệ Lâm và một số tháp sư được sắc tứ mà 
thôi. Trong nhật ký của James Bean không thấy ông ghi chép một ngôi chùa nào, 
điều này cho thấy vương phủ Dương Xuân hoàn toàn tách hẳn khu vực có gò Bình 
An (có nhiều chùa). Vương phủ và gò Bình An ngăn cách bởi cồn Bông Sứ và đám 
ruộng có ruộng lễ miếu vua Lê Thánh Tông. 
Con đường rải sỏi mà các linh mục hướng đạo đã đưa đoàn của James Bean 
vào một ngôi điện của vương phủ Dương Xuân là con đường phía trái của điện 
145Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
Trường Lạc, đường Diễn Mã. Chắc chắn phải có một cung môn (II), ở phía phải 
của đoàn khách James Bean, đầu một con đường rải sỏi khác, vuông góc với đường 
mà đoàn khách đang đi, dẫn vào trước điện Trường Lạc. Con đường tiếp tục kéo 
dài đến gò nhỏ có các cung thất, điện các của vương phủ Dương Xuân, nơi chúa 
sống và làm việc vào mùa đông. Poivre từng được chúa Nguyễn Phúc Khoát tiếp ở 
một cung thất, sau này thành miếu Vũ Sư (thời Minh Mạng), cạnh một cái hồ, khi 
ấy chỉ có những nông dân đang canh tác ruộng phủ, quá quen với Võ Vương, đang 
thỉnh nguyện chúa.
Vấn đề đặt ra là còn dấu vết những con đường trong vương phủ không ? Một 
thắc mắc của chúng tôi khi nghiên cứu ảnh chụp vệ tinh vùng Bàu Vá có ruộng 
phủ, có những “đường giường” (đê thấp), vuông góc nhau, lại dẫn đến nền móng 
cũ của những cung điện xưa. Phải chăng những “đường giường” này là những con 
đường xưa trong vương phủ. Các vườn hoa trong vương phủ thì biến thành sanh 
phần, tẩm mộ của các thân vương, hoàng tử, thái trưởng công chúa. 
Còn đoàn của James Bean được chúa tiếp vào mùa huấn luyện bộ binh và 
thủy binh ở trường súng, phía gần cồn Bông Sứ - chùa Huệ Lâm. Như vậy cung 
môn (III) có nhiều lính gác, khám xét cẩn thận chính là cung môn trước hiên 
Duyệt Võ. Từ hiên này lính thị vệ đã đưa đoàn của James Bean vào cung điện để 
bệ kiến Võ Vương. Khoảng 1.000 lính đang tập trung ở vương phủ Dương Xuân, 
mình trần trùi trụi, là lính đang huấn luyện thủy trận và bắn súng ở trường pháo. Rõ 
ràng Võ Vương Nguyễn Phúc Khoát đã tiếp đoàn James Bean vào mùa huấn luyện 
quân sự và chúa cũng có ý biểu dương lực lượng ở nơi tiếp người ngoại quốc.
3. Thử phác thảo diện mạo quần thể vương phủ Dương Xuân tại vùng Bàu 
Vá thời các chúa
Từ tài liệu thư tịch và những dấu vết còn lại trên thực địa, chúng tôi thử 
phác thảo diện mạo các công trình thuộc vương phủ Dương Xuân ở vùng Bàu Vá. 
Những phác thảo này còn ở dạng giả thiết, cần được kiểm chứng thêm, nhất là khảo 
cổ học. 
Năm Canh Thìn [1700], thuộc thời kỳ chúa Nguyễn Phúc Chu chuẩn bị 
cầu phong với triều Thanh, vùng Bàu Vá (Bộ Hóa) có phủ Dương Xuân rất thuận 
lợi trong việc huấn luyện quân sự, nên chúa Nguyễn Phúc Chu đã đại trùng tu và 
mở rộng phủ Dương Xuân, đồng thời mở Diễn Mã Trường, dựng Pháo Trường, 
củng cố phủ Tập Tượng Tả và phủ Tập Tượng Hữu. Kết quả ở vùng Bàu Vá có 
vương phủ Dương Xuân được dựng thêm nhiều cung, thất, viên, tạ. Khi đào hồ, 
cơ Tả Thủy đã bắt gặp ấn Trấn Lỗ tướng quân chi ấn và từ đó phủ Dương Xuân 
trong quần thể vương phủ còn có tên mới là phủ Ấn. Phủ này cũng ở gần nơi cư 
trú của cư dân đúc đồng nên có khi gọi là phủ Thợ Đúc. 
146 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
Đến thời chúa Nguyễn Phúc Khoát xưng vương thì phủ Tập Tượng Tả được 
cải tạo thành điện Trường Lạc (Tàu voi chuyển đến địa điểm gần ga Huế hiện 
nay), tréng voi được lấp một phần để biến thành hồ trước mặt điện Trường Lạc 
(dân gian gọi là hồ Lấp). Phủ Tập Tượng Hữu thành điện Tập Tượng Hữu (về 
Ảnh 5a: Ảnh chụp vệ tinh gò Dương Xuân-Bàu Vá với những dấu tích của 
vương phủ Dương Xuân.
Ảnh 5b: Ảnh chụp vệ tinh khu vực có đình Dương Xuân Hạ, có các mặt bằng A (7), 
mặt bằng B (8), mặt bằng C (9), mặt bằng D (10).
147Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
sau vua Gia Long biến thành nơi thờ voi, dân gian gọi là điện Voi Ré). Bên phải 
điện Trường Lạc có Diễn Mã Trường với con đường “Mã Trường” rải sỏi khá 
dài, có khi bẻ góc thước thợ, để huấn luyện kỵ binh; có tàu ngựa, trại mã binh với 
giếng nước sinh hoạt, tất cả vẫn còn dấu tích. Gần đó có nhà xưởng chứa súng 
thần công, nơi chế tác thuốc súng, kho chứa nguyên vật liệu và trại pháo binh, trại 
mã binh có giếng sinh hoạt. Còn hành cung xưa của phủ Dương Xuân cũ (do chúa 
Nguyễn Phúc Tần xây dựng) chỉ là một tòa nhà nhìn ra Diễn Mã Trường và phía 
sau có Pháo Trường (chân cồn Bông Sứ). Dưới chân gò, trước phủ Dương Xuân 
cũ, bờ ao đối diện có dựng đình Diễn Mã (nơi chúa ngự cùng các đại thần để xem 
thao luyện kỵ binh). Đình Diễn Mã có biển “Diễn Mã Trường” hiện nay vẫn còn 
tôn trí ở tiền sảnh của đình Dương Xuân Hạ. Các cung thất được dựng sau lưng 
hành cung, trên những mặt bằng cao hơn của gò Dương Xuân, hướng về phía Pháo 
Trường và cồn Bông Sứ. Dưới chân cồn Bông Sứ có địa danh Trường Bia, còn 
dấu vết là giếng Trường Bia Hành cung có tên phủ Dương Xuân lại trở thành tiền 
thân của miếu Vũ Sư thời vua Minh Mạng và hiện nay là đình Dương Xuân Hạ. 
Điện Trường Lạc gần Sông Hương, sau lưng là cồn Dã Viên, chúa Nguyễn thường 
ngự ở đây vào mùa hè để đôn đốc việc luyện tập kỵ binh, tượng binh, nay là đình 
Xuân Giang. Trong quần thể vương phủ Dương Xuân, phía sau phủ Dương Xuân 
(cũ), có một cung điện mới nhìn về cồn Bông Sứ (hiện nay vẫn còn nền móng). 
Phía trước cung điện mới này có hiên Duyệt Võ (vẫn còn nền móng) để chúa ngự 
vào mùa đông nhằm đôn đốc huấn luyện thủy binh, bộ binh, xa hơn một chút, phía 
ấp Dương Hóa, có phủ Dương Hóa (có Tả Vu, Hữu Vu) là nơi ở của những hậu 
phi của các chúa tiền triều.
IV. Thay lời kết
Trong tinh thần khoa học, chúng tôi rất mong tác giả Nguyễn Đình Đính xem 
xét ý kiến của chúng tôi, nhằm mở rộng phạm vi tìm kiếm phủ Dương Xuân, không 
nên lấy đàn Nam Giao triều Nguyễn làm mốc, ép phủ Dương Xuân cũ phải ở chính 
bắc của đàn, rồi loanh quanh ở một khu vực hẹp quanh chùa Thiền Lâm. Nếu 
cần tác giả có thể tra cứu những bài viết về vương phủ Dương Xuân mà chúng tôi 
từng công bố trên thông tin đại chúng. Hơn nữa, trong cuộc họp ngày 9/1/2017 ở 
Sở VHTT Thừa Thiên Huế, PGS TS Nguyễn Văn Đăng, Th.s Nguyễn Văn Quảng, 
nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Hoa đồng quan điểm nên khảo sát khảo cổ học 
ở Bàu Vá, có đình Dương Xuân Hạ; nghĩa là giả thuyết phủ Dương Xuân cũ ở gò 
Bình An không còn thuyết phục nữa! Cùng với các nhà nghiên cứu khác như Trần 
Đại Vinh, Nguyễn Hữu Châu Phan, Nguyễn Anh Huy, họ chắc chắn đã nghiền 
ngẫm các tư liệu lịch sử cần thiết, có khảo sát vùng Bàu Vá-gò Dương Xuân và họ 
đã cùng chung ý kiến nên mở rộng khu vực thám sát, ở đình Dương Xuân Hạ và 
Bàu Vá để tìm phủ cũ Dương Xuân vậy.
 Huế, tháng 01 năm 2017
 T V Đ
148 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (135) . 2017
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Quốc Sử Quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, Thừa Thiên phủ, tập I, Nxb Thuận 
Hóa, Huế, 1992.
2. Nguyễn Đình Đầu, Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn - Thừa Thiên, Nxb TP Hồ Chí Minh,1997.
3. Nguyễn Đắc Xuân, Đi tìm dấu tích Cung điện Đan Dương sơn lăng của Hoàng đế Quang 
Trung, Nxb Thuận Hóa, Huế, 2007.
4. Viện KHXH Việt Nam, Đại Việt sử ký toàn thư, tập II, Nxb KHXH, Hà Nội, 1993.
5. Trần Viết Điền, “Làng cổ Dương Hóa”, tạp chí Sông Hương, số 333, tháng 11/2016, tr. 11-16.
6. Gia phả họ Võ làng Dương Xuân, họ Võ làng Nam Phổ.
TÓM TẮT
 Trên tạp chí Nghiên cứu và Phát triển số 4 (130) . 2016, tác giả Nguyễn Đình Đính có bài 
viết trao đổi với hai tác giả Trần Đại Vinh và Nguyễn Anh Huy về vị trí phủ Dương Xuân thời chúa 
Nguyễn. Mục đích của bài viết nhằm khẳng định phủ Dương Xuân ở khu vực gò Bình An (còn gọi 
gò Phú Xuân), gần chùa Thiền Lâm ngày nay. Toàn bài viết, những tư liệu, lập luận phản biện, 
phê phán, tác giả Nguyễn Đình Đính đều dựa vào công trình của nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc 
Xuân là chủ yếu. 
 Bài viết này nêu ra những sai lầm của tác giả Nguyễn Đình Đính, đồng thời trình bày 
những phát hiện của người viết về phủ Dương Xuân và những công trình liên quan ở vùng Bàu 
Vá, làng Dương Xuân Hạ. Theo đó, phủ Dương Xuân đầu tiên chỉ là một hành cung nhỏ thời chúa 
Nguyễn Phúc Tần, đến thời chúa Nguyễn Phúc Chu, tôn tạo thành vương phủ với nhiều cụm 
công trình như cung điện, lầu các đài tạ, khu huấn luyện quân sự (tàu voi, tàu ngựa, trường bắn, 
doanh trại quân đội). Đến thời nhà Nguyễn, khu vực phủ Dương Xuân cũ trở thành miếu Vũ 
Sư. Sang đầu thế kỷ 20, miếu này trở thành đình làng Dương Xuân Hạ cho đến ngày nay. Nhiều 
dấu vết của các công trình trên hiện vẫn còn khá rõ trên thực địa, tuy nhiên, cần có những cuộc 
khai quật khảo cổ học mới có thể xác quyết được vấn đề.
ABSTRACT
DƯƠNG XUÂN RESIDENCE: 
SOME DETAILS NEEDED TO EXCHANGE WITH AUTHOR NGUYỄN ĐÌNH ĐÍNH
In an article on the magazine Nghiên cứu và Phát triển No. 4 (130) 2016, author Nguyễn 
Đình Đính exchanged the information about the position of Dương Xuân Residence under the 
Nguyễn Lords with two authors Trần Đại Vinh and Nguyễn Anh Huy. The purpose of the article 
is to confirm that Dương Xuân Residence was located in the area of Bình An mound (also called 
Phú Xuân mound), near Thiền Lâm pagoda today. Materials and critical arguments in the whole 
article were mainly based on the works of researcher Nguyễn Đắc Xuân.
This article mentions the errors of author Nguyễn Đình Đính, and presents the writer’s 
findings about Dương Xuân Residence and related monuments in the area of Bàu Vá, Dương 
Xuân Hạ village. Accordingly, Dương Xuân Residence was initially a small royal step-over place 
under Lord Nguyễn Phúc Tần; not until the time of Lord Nguyễn Phúc Chu, it was renovated to 
become a palace with a complex of buildings, including mansions, pavilions, and areas of military 
training (elephant cage, stable, firing range, barracks ...). Under the Nguyễn Dynasty, the area of 
former Dương Xuân Residence became the shrine of Vũ Sư. At the beginning of the 20th century, 
the shrine turned to be the communal house of Dương Xuân Hạ village until now. Many traces 
of the above works can be clearly seen; however, it is necessary to carry out archaeological 
excavations to confirm the matter.