Po Riyak - Thần sóng: Lịch sử, truyền thuyết và tục thờ cúng

81Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
PO RIYAK - THẦN SÓNG: 
LỊCH SỬ, TRUYỀN THUYẾT VÀ TỤC THỜ CÚNG
 Inrasara*
Hằng năm, sau lễ Rija Nưgar (Lễ Xứ Sở) diễn ra vào đầu năm lịch Chăm (tháng 
4 Dương lịch), bà con Chăm ở các vùng thuộc hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận 
đều làm lễ thờ cúng Po Riyak, tức Thần Sóng [Biển]. Lễ thờ cúng Po Riyak là một 
mảnh văn hóa biển của người Chăm, mảnh rất quan trọng. Bởi non hai thế kỷ rưỡi, 
dấu ấn của nó chẳng những vẫn còn in đậm trong tâm thức cộng đồng, trong sinh hoạt 
văn hóa-tín ngưỡng Chăm, mà còn ảnh hưởng đến các cư dân trong khu vực, như qua 
tục thờ Cá Ông, hay thờ Ông Nam Hải của người Việt miền Trung chẳng hạn.
Po Riyak là ai? Người có lịch sử hay chỉ là nhân vật huyền thoại? Hiện nay 
cộng đồng Chăm thờ phụng Po Riyak như thế nào? Người Việt nhận ảnh hưởng gì từ 
nhân vật huyền thoại hóa này?
1. Từ lịch sử đến truyền thuyết
Truyền thuyết kể rằng, Po Riyak tên thật là Jataul Wa (hay Aih Wa), làng Ia 
Dak, nay thuộc khu vực Ma Lâm, huyện Tánh Linh, tỉnh Bình Thuận. Ngài sinh ngày 
mồng 5, nhằm thứ Ba, tháng Tư lịch Chăm năm con Rồng.(1)
Niên lịch xác định ngài xuất hiện sau triều đại Po Rome (1627-1651), lúc đó 
Phú Yên thuộc Champa đã mất vào tay Đại Việt. Điều này tương ứng với thực trạng 
xã hội được kể lại rất khái quát trong truyền thuyết (dalikal) và tụng ca (damnưy) về 
ngài. 
Truyện kể, Jataul Wa thuở bé thông minh, dĩnh ngộ, có đạo đức, nhưng ít chú 
tâm đến chuyện gia đình mà chỉ lo công tác xã hội. Lớn lên, thấy đất nước bị lâm 
nguy, dân lành đau khổ, người sang Mưkah (Mecca)(2) học bùa thiêng với quyết tâm 
sẽ trở về cứu nguy đất nước. Ở Mecca, ngài tâm sự hết với thầy hoài bão của mình 
và được thầy thương tình truyền dạy cho mọi bùa phép thần thông. Sau đó, mặc dù 
nhiều lần thầy can ngăn (vì gặp năm kỵ tuổi ngài), ngài vẫn lén thầy lên thuyền trở 
về quê hương.
Gần đến bờ biển quê hương, biển động mạnh khiến chiếc thuyền của ngài bị 
một cơn sóng lớn đánh chìm, một loài ó biển chúa sà xuống phanh xác ngài ra làm 
đôi. Người Chăm nghĩ sự cố xảy ra do lời nguyền rủa (vì không nghe lời thầy) của 
thầy được ứng nghiệm.
Thi hài của ngài bị sóng đánh giạt vào bờ bên cồn cát thuộc vùng biển Phan Rí. 
Ngài mất, dân làng cả Chăm lẫn Việt lập đền thờ ngài. Truyện kể, sau đó ngài lại sống 
dậy, lập một tờ thư kể lại câu chuyện của mình. Nhìn thấy quê hương tan nát, cuộc 
* Thành phố Hồ Chí Minh.
BIỂN, ĐẢO VIỆT NAM
82 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
sống dân tộc khốn khổ, buồn lòng, ngài đến Phan Rang lên núi sống rồi lấy vợ người 
Kơ-ho làng Rapat và có được hai người con gái xinh đẹp.(3)
Po Riyak sau đó hóa hiện (thrơh) thành Yang Biruw (Thần Mới, trong lễ Rija 
Harei tức lễ Ban Ngày). Ở đó người Chăm thờ ngài theo vài hình thái khác nhau tùy 
thuộc lễ: Po Riyak, theo lễ “cei” tên là Cei Praung (Chú Lớn trong nghi thức Swa), 
theo lễ “atuw” tên là Kuramat Bituk trong Rija Praung (Lễ Lớn) và Rija Dayơp (Lễ 
Đầu Hôm).
Qua chuyện kể, đừng vội cho đó là lối suy nghĩ phản khoa học hay lý luận thiếu 
logic. Po Riyak là nhân vật lịch sử có thật cũng như tất cả các nhân vật lịch sử khác 
trong damnưy - tụng ca Chăm ngoại trừ Po Inư Nưgar, nhưng với người Chăm, “lịch 
sử chuyển thành huyền thoại, truyền thuyết” bởi vì, “ý niệm về thời gian - không gian 
(thế giới khách quan) không phải bao giờ cũng rõ rệt và tỏ ra là cần thiết trong thói 
quen tư duy của người dân Đông Nam Á”.(4) 
Văn bản 1. DAMNƯY PO RIYAK(5)
Po Riyak bhum Pacam Ia Dak
Supit sumat thrơh tabiak krah hatai mưribho
Mưng di kal thrơh tabiak hu Pow
Jak karak mưtwaw lo, dhar phwơl bbwak di urang
Tơl praung o patih bruk sang
O dauk tanrơm di tathan, bhum pachai muk hakei
Nau mưgru sunuw piơh di drei
Caga daung nưgar palei bithơr mưng bruk bwơl ribbah
Chơh di hatai nau tơl nưgar Mưkah
Sang mưgik Po Alwah, hu nưbi dauk tanan
Jabat sulam po gru blauh akhan
Likuw Po ngap dhar, patauw pa-abih takai karai
Ilimo palih kabơr thuw hai
Trang đầu damnưy - tụng ca Po Riyak.Trang đầu dalikal - truyện kể Po Riyak.
83Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Sunuw binrik sak tajai piơh daung bwơl bila
Po gru anit patauw abih kadha
Palih kabơr sunuw mưda tơl abih takai karai
Blauh likuw adat di gru brei mưrai
Ka seh wơk mưrai rawơng iơk palei nưgar
Lơh panwơc po gru si bicơn
Seh jwai wơk nưgar dauk tani baik saung gru
Po Riyak jabat salam blauh bino
That tiak akhan saung gru, Jơk mưrak khing mưk nưgar
Dwix xak lo paran anưk Cam
Nhu gơk katơk pakarơm, cah cok hau karang
Biruw mưng po gru si akhan
Seh jwai wơk tathan, mưyah daung jang o jai
Kuhlaum gru patauw tơl takai karai
Gru anit nưh hatai, brei ka seh wơk nưgar
Laung sunuw hai kahlaum mai thrơm
Po gru anit ranơm, patauw seh hu rilo
Biruw mưng po gru si bino
Mưng ngauk Alwah di brei o, prưn Cam o ka tơl
Mưyah nau ngap hagait jang o jiơng
Debita hu pagwơn, pagơr titwak o ligaih
Glac nan laik di gru đwa danuh
Saung Debita o ligaih, tuh ka gru ciip o siam
Pơng iơk cang klauh thun bilan
Samưtak ligaih siam, gru brei o pakơn
Po Riyak bboh gru đom yuw nan
O brei wơk daung nưgar, pađiak hatai o bik bicơn
Krưh mưlơm mưk kapal ba trun
Tathik klơp dok blung di akauk kapal blauh kakuh
Kluw bbơng pak danauk gru đih
Blauh trun kapal wah, si take wơk nưgar
Ciip glac saung gru tuk nan
Mưrat hatai sa rajơng, hadah gru mưdơh o bboh
Gru amiơng thuw ka seh dơp jơh
Nau nưgar đa o twah, chuk glac saung Debita
84 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Seh ngap hatai o thuw kađa
Ragi ragơn saung Alwah, tala harei o ligaih
Hajiơng saung po gru sanưng mưtưh
Pathwơr di hatai pwơc sa bauh, panwơc gru sunit ginrơh
Gru hatơm nau di ia ikan cabbauh
Nau di glai ula cauh, rimaung bbơng raung talang
Po Riyak tok dwix di gru urang
Patơl ka nhjơp inư katrang cabbauh binơx di jallidi
Di kal nan mai jaik gram pari
Debita patơl gađi pahwing pahwang harei mưlơm
Grum katal, hajan riya lin mưklơm
Inư katrang cakak pajơl, habah klaih jiơng dwa 
Swan tamư ikan dauk di ia
Thrơh biđang sa bbơng tra, di gram pari dwơn Parik
Panưh kwơk dauk di gahul bwơl liwik
Ywơn gilai nưgar Parik bhuk tik mưliêng kanư
Mưnưng ba kaya binrik limah ka Po
Bauh ahar jang rilo, panưh harak ka bhap bini
Halei ka dulikal Po rabbi
Kaywa nit bhap bini, thun pagwơn min o tơl
Po klak bwơl nau grơp nưgar
Glơng di lok iơk habơr thruw duw thruk mưhu
Blauh Po nau mưrup wơk jơ
Nau khing kamei Kahauw palei Rapat bhum Pacam
Hajiơng hu dwa kamei seh mưlơng
Trun di ray thrơh jiơng bbơng twei Yang Biruw
Po Riyak bbơng gah Rija Harei
Dayơp Rija hu rei bbơng twei Kuramat Bituk
Jang janưng apơn abih grơp bruk
Dalơm tathik nan ribuk jiơng patau jallidi
Sunit dhit Ywơn Cam mưlieng kanư
Angin pađiak padaung di Po daning pacơng bhap bini
Po Riyak Alwah pacrauk ka inư
Padhut mai tok hu daung urang dwixxa
Ikan limưn xwan thap dauk di ia
85Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Dalơm tathik didin kaxa abih mưrai tapong halong
Grơp palei gah tathik nan jiong
Yap thun tơl bilan ngap yang parang bingu
Angin pađiak ribuk tathauw padaung di Po
Thuk siam kajap karo sunit dhit grơp pakal.
TỤNG CA PÔ RIYAK
Pô Riyak đất Ma Lâm làng Ia Dak
Thần thánh hiện về trần, tài trí ít ai bì
Chuyện xưa ấy đất Ma Lâm có Pô
Khôn ngoan và phương phi, đức độ hơn người
Lớn lên không màng đến chuyện nhà
Không ở yên một nơi trên quê mẹ tổ tiên
Kiếm tìm tri thức, Pô đi
Mong cứu độ dân lành đang trong cơn nguy khốn 
Hân hoan tìm sang tận La Mecque
Chốn thánh đường Allah hiện các bậc thánh sống nơi kia
Pô quỳ lạy thầy rồi lên tiếng thưa
Xin Ngài ban ơn dạy bảo mọi điều hay lẽ phải
Tri thức thần thánh cho con biết 
Bao cơ mưu kỳ tuyệt, để cứu khổ dân lành
Thương tình thầy bày vẽ mọi đường
Từ mưu lược siêu nhiên đến mọi đường đi nước bước
Thế rôi, Pô xin phép thầy trở về
Cho con được về quê nhà xem đất nước thế nào
Mới nghe, thầy đã phán rằng
Chớ vội về quê hương, cứ ở lại đây với ta 
Pô Riyak lạy tạ thầy rồi thưa
Tình thật con quyết về, kẻ thù đang xâm chiếm quê hương 
Tội tình lắm người dân nước Chăm
Chúng đàn áp dân lành, người luân lạc tứ tán
Thế là sư thầy liền phán
Chớ dại mà về nước, có quyết cũng bị bại thôi
Dẫu sao ơn thầy đã truyền hiểu mọi bề 
Cho con được trở về, thầy rộng lòng thương
Bao năm tôi luyện và thử bùa thiêng 
86 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Thầy có lòng thương, tận tình bày vẽ
Lần nữa người thầy mới quyết 
Thiên giới không ban phép, lực Chăm cũng chưa tới
Nếu có việc gì tội kia thầy sẽ phải mang
Trời cao có đâu thuận tình, đổ cho ta cũng tội
Hãy cứ nghe tình hình, đến hạn hãy đợi
May ra việc thuận lợi, ta không làm khó dễ ông
Pô Riyak biết thầy một mực khuyên
Không cho trở về cứu quê hương, ruột nóng không chịu thấu
Nửa đêm lén lấy thuyền mang xuống biển
Cắm cờ ngay trước mũi lái rồi ba lần quỳ lạy đất tạm dung
Nơi kia thầy đang ngủ giấc say
Rồi xuống thuyền chèo đi ngược về xứ sở
Có mang tội với thầy thân này đành chịu
Lòng đã quyết rồi, sáng dậy không thấy thầy mới hay
Thầy đoán mộng biết đồ đệ đã trốn đi
Về quê e không may, bởi phạm tội với Đấng tối cao
Người học trò đã không ngại e
Làm ngược ý Allah, riêng tháng ngày càng không thuận
Lòng người thầy cũng nghe rất giận
Người rủa sả ra miệng, lời thầy bỗng thiêng
Thầy rủa: đi đường biển thì bị cá đớp ăn
Còn nếu đi đường rừng thì bị cọp tha, rắn cắn
Tội cho Pô Riyak đành chấp nhận
Xui khiến cho chúa loài ó biển, cắn chết giữa biển khơi
Khi ấy thuyền Pô sắp tấp vào bờ
Đấng trên cao xui về, ngày đêm làm choáng váng
Mưa giông, sấm sét mịt mù
Loài ó biển chúa chặn khắp nẻo đường, cắn thân Pô Riyak đứt làm hai
Hồn Pô đi vào bụng cá sống giữa biển khơi
Phần còn lại thì biến hình về đất Phan Rí lang bạt
Pô dựng đền sống trên động cát
Lâu ngày ngư dân Việt Phan Rí tế lễ phụng thờ
Người mang vật quý dâng lên Pô
87Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Bánh trái cũng nhiều, họ viết thành văn gửi lại đời
Để hiểu sự tích Pô đã khốn đốn ra sao
Bởi thương dân mình mà về, chỉ do hạn kỳ chưa tới
Pô bỏ đất đi lang bạt khắp xứ
Nghẹn ngào chán nản khi thấy người thiên hạ đảo điên 
Rồi lần nữa Pô biến hình đi
Lấy vợ người Kơ-ho, làng Rapat xứ Ma Lâm
[Sau này] Pô Riyak được lễ Ban Ngày
Lễ Đầu Hôm cùng lễ theo Kuramat Bituk
Giữ chức sắc để mọi điều Pô nắm đủ
Dưới sóng lớn biển cả, Pô thành chúa Đại dương
Tài thánh nên Chăm hay Việt phụng thờ
Nắng gió đều cầu cứu đến Pô, như bức tường che chở
Allah cho Pô hiện về qua thân phàm người mẹ
Cho thần dân tội lỗi cậy nhờ nguôi bớt nỗi oan
Cá Voi sống dưới nước qua linh hồn Pô
Mọi loài trong đại dương đều quy về thần phục
Dân các làng biển dồn tới
Hằng năm đến ngày lành đều làm lễ phụng thờ
Nắng gió, bão tố người cầu cứu Pô
Phép thiêng mang tốt lành cho mọi sinh linh an tịnh.
Văn bản 2. DAMNƯY PO RIYAK(6)
Urang nau hu gilai ba đik 
Po ngap rakik đik ngauk raung ikan
Urang gilai wah ba 
Po nau di ia ngauk raung ikan
Riyak pauh tabalik 
Takai po đik nau saung riyak
Riyak pauh pataglong 
Takai po crong nau saung riyak
Po đik ikan blauh mai 
Waih tamư Pajai dauk saung Kahauw
Dauk saung Kahauw taum thun 
Limưn kauk trun blauh nau Rađaiy
Dom mưng Rađaiy đwơc mai 
88 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Tanhi po mai dom dei xa-ai
Blauh dauk tani dom po 
Nau rabbi rabbưp blauh thwak yawa
Nhjơp saung jalan tah dhwa 
Biak takai hwa biđung di cwah
Po tamư dalơm tathik 
Thrơh jiơng yang ngan Po Riyak
TỤNG CA PÔ RIYAK
Người đi thuyền đưa tiễn
Pô đi qua biển trên lưng cá
Người đi thuyền chèo đưa
Pô đóng bè đi trên lưng cá
Biển vỗ sóng cuồn cuộn
Đặt chân lên sóng Pô tôi đi
Biển vỗ sóng cuộn trào
Bè Pô lướt đi cùng sóng cả
Trên lưng cá Pô về
Với người Kơ-ho đất Ma Lâm
Sống ở đó trọn năm
Voi trắng xuống đưa Pô lên Ê-đê
Người Ê-đê chạy tới
Hỏi Pô trở lại cùng mấy anh em 
Ở nơi ấy Pô buồn
Cơ cực bước chân Pô than thở
Quê hương đường xa ngái
Chân Pô mỏi bỏng trên cát nóng
Với biển Pô đi xuống 
Hóa hiện thành Yang, là Pô Riyak.
2. Po Riyak hóa thân phân mảnh
Ngày xưa, chính ngay cồn cát tại Phan Rí Cửa - tiếng Chăm là Pabah Lơmngư 
thuộc huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận, nơi thi thể Po Riyak tấp vào, cộng đồng 
Chăm lẫn Việt đều thờ cúng Po Riyak. Hơn 20 năm qua, bà con Chăm không còn làm 
lễ này nữa, mà nhường hẳn việc thờ cúng ngài cho ngư dân Việt trong vùng. Mỗi tháng 
6 Âm lịch hằng năm, người Việt qua đây cúng Cầu Ngư hay cúng Ông Nam Hải.
Ở xã Bình Thạnh huyện Tuy Phong cũng có đền Ông Nam Hải hiện vẫn còn 
được ngư dân Việt trong vùng thờ cúng. Bà con Chăm khu vực này không còn lễ Po 
89Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Riyak nữa, mà thỉnh Po vào lễ Rija Nưgar để cúng chung. Ở đây ngài được hưởng lễ 
qua bài tụng ca và được Ong Ka-ing cầm cây mía – tượng trưng cho cây chèo – múa 
theo điệu trống Wah Gaiy (Chèo thuyền). Chỉ có vậy, và không gì hơn.(7)
Ở vùng Ninh Thuận thì khác. Vai trò của Po Riyak trong hệ thống lễ của cộng 
đồng Chăm rất đặc biệt. 
Sáng ngày 13/4/2016 nhằm mồng 7, thứ Tư đầu năm lịch Chăm, bà con Chăm 
các làng [nhiều nhất là Cwah Patih - (Thành Tín)] thuộc tỉnh Ninh Thuận xuống khu 
vực thờ Po Riyak ở thôn Vĩnh Trường, xã Phước Dinh, huyện Thuận Nam, tỉnh Ninh 
Thuận, làm lễ cúng Po Riyak.
Trước đó, ngày 7 và 8 tháng 4 Dương lịch, tất cả các làng Chăm đồng loạt làm lễ 
Rija Nưgar ngay làng mình. Đó là ngày đầu năm lịch Chăm. Tục ngữ Chăm:
 Tamư di Jip, tabiak di Suk
 Vào ngày thứ Năm, ra ngày thứ Sáu
Chuyện kể tiếp: Phần Po Riyak, 
mảnh thì từ Phan Rí - Bình Thuận 
đi lên vùng miền núi Lâm Đồng 
sống mai danh ẩn tích, mảnh còn 
lại đã “chết” thật. Ngài biến thành 
Cá Ông (hay Cá Voi ikan limưn) 
giạt về phơi mình trên bãi biển 
thuộc thôn Vĩnh Trường ngày nay. 
Muk Buh được báo mộng, bà con 
Chăm qua chỗ “Ông” nằm làm lễ 
hỏa táng “Ông”, từ đó hằng năm 
cứ xuống mảnh đất đó cúng tế. 
Dân làng Thành Tín thuộc xã 
Phước Hải, huyện Ninh Phước kể 
rằng, thời nhà Nguyễn, khi vua 
Gia Long kinh lý ngang qua thấy cả khối người Chăm tế lễ giữa trời, dừng lại hỏi, mới 
hiểu chuyện. Nhà vua xuống chiếu cho xây ngôi đền để người Chăm có chỗ mát mà 
ngồi, chứ lâu nay bà con cứ giữa nắng Phan Rang, mà lễ, mà khấn coi cũng tội. 
Thực dân Pháp đến, kháng chiến lan rộng, cái đền nhỏ bé lọt thỏm giữa bụi cây 
rậm rạp được Việt Minh tranh thủ làm nơi ẩn trú, bị Tây cho dỡ phá đi, chỉ còn mỗi cái 
nền. Tuy thế, người Chăm vẫn tiếp tục đến mảnh đất thiêng ấy cúng tế.
Lễ Po Riyak luôn được tổ chức sau lễ Rija Nưgar. Riêng làng Chakleng (Mỹ 
Nghiệp) thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, thì ngược lại. Tại sao? 
Chiến tranh mất an ninh, đầu thập niên 50, Po Riyak được palei Chakleng thỉnh 
về cúng kiếng tại làng mình, và được dân làng xem như Thần Tri Thức, nên người 
Chakleng không còn xuống nơi cũ hành lễ nữa. Po Riyak đã thành Thần Làng của 
palei. Thế nên bà con ở đây lễ báo ông thần trước, sau đó làm lễ Rija Nưgar không có 
chi là sai nguyên tắc tâm linh cả. 
Po Riyak hóa thân thành Thần Tri Thức ở Chakleng 
(Mỹ Nghiệp). (Ảnh: Kiều Maily, 2016).
90 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
3. Đất Po Riyak ở Vĩnh Trường, huyện Thuận Nam, Ninh Thuận 
Mảnh đất nơi dựng đền thờ Po Riyak 
ngày xưa ở thôn Vĩnh Trường, thuộc 
huyện Thuận Nam, Ninh Thuận rộng cả 
mẫu không rào không rãnh, thời gian gần 
đây bị dân địa phương lấn làm đầm tôm, 
cứ teo dần để hiện tại đọng lại chưa tới 
sào đất. Cả cây Kayo to lớn mà bà con 
tranh thủ bóng mát để đặt mâm lễ cúng, 
cũng đã bị bứng đi đâu rồi. Po Riyak chỉ 
còn trơ trơ mấy mảnh đá ong nhỏ rải rác 
đây đó, làm chứng tích.
“Người Chăm không quen ghi chép, không quen cất tư liệu, rất thiếu tinh thần 
thủ kho. Anh Mạnh ở Cwah Patih (Thành Tín) kể chuyện liên quan đến mảnh đất thờ 
Po Riyak tại Vĩnh Trường - nơi Nhà máy Điện hạt nhân Ninh Thuận 1 sắp xây dựng. 
Sau Rija Nưgar 2015, bà con xuống Vĩnh Trường sớm để phát quang khoảnh chùm-lé 
nơi [nghe đồn] có hòn đá Linga tượng Po Riyak; được một hồi mà chẳng thấy chi. Thế 
là bà con đành “thỉnh” hòn đá tạm về cạnh đường mòn, hành lễ. 
“Kể rằng một số người Việt địa phương bảo họ đã từng thờ Cá Ông sát cạnh nơi 
bà con Chăm thờ Po Riyak. Có vị còn nói như đinh đóng cột rằng, mảnh đất đó thuộc 
của họ, chứ không riêng gì của Chăm. Cả mẫu đất nay bị ép chỉ còn chưa đầy sào. Từ 
cụ già đến con nít Chăm biết chắc mảnh đất đó là sở hữu của mình, cả hơn chục palei 
(làng) Chăm liên quan đều đến mảnh đất thiêng cúng kiếng mỗi năm. Ai cũng biết thế, 
nhưng làm sao cãi? Và lấy gì chứng thực?
“Sử liệu - không, chuyện kể - không, hồ sơ (sử liệu hiện đại) cũng không nốt. 
“Trong khi để chứng thực một vùng [mảnh] đất nào đó thuộc về mình, cần: Sử 
liệu, nghĩa là tài liệu cổ, của mình và người ngoài viết về nó. Ở đây, Po Riyak không 
nhận được được đặc ân đó”.(8)
Việc thỉnh hòn đá tạm về cạnh đường mòn hành lễ không phải là chuyện xảy ra 
mới đây, mà ngay từ thời chiến tranh, khi bà con không thể đến vùng đất cũ mất an 
ninh. Po Riyak nguyên bản được phân thân làm đôi: Po Ong (Pô Ông) và Po Muk (Pô 
Bà). Po Ong vẫn trụ tại vị trí cũ, cách bờ biển khoảng 50m, còn Po Muk dời cư về 
vùng đất phía bắc, cách Po Ong hơn ba cây số. Ba năm thành lệ
Do đó, ngoài việc để cho các vị chức sắc cúng tế ở Po Ong, tất cả tín đồ hành 
hương năm nay tập trung về khu Po Muk làm lễ, bởi “vấn đề an ninh Dự án Nhà máy 
Điện hạt nhân”, bên chính quyền bảo thế.(9)
4. Lễ cúng Po Riyak 
Lễ cúng Po Riyak kéo dài trong một ngày. Các chức sắc Chăm tham dự gồm có: 
Acar, Mưdwơn, Kadhar và Pajuw. Mâm lễ vật có thịt gà, xôi, bỏng, rượu và trứng, 
thêm trái dừa, bánh trái các loại, và đương nhiên phải có cây mía đỏ tượng trưng cho 
cây chèo. 
Lùm chùm-lé là mảnh đất ngày xưa dựng đền 
thờ Po Riyak. (Ảnh: Kiều Maily, 2016).
91Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Và cũng như mọi lễ của người Chăm, cặp trống Ginơng, trống Baranưng, kèn 
Xaranai là không thể thiếu. Thầy Mưdwơn vỗ trống Baranưng hát bài tụng ca Po 
Riyak. Vũ sư là Ong Ka-ing, Muk Pajuw và cả quý bà, quý cô được gợi hứng qua điệu 
nhạc - múa theo nữa.
Lễ Po Riyak có sự liên quan mật thiết với lễ Palau Paxah. 
Đây là lễ được tổ chức với quy mô lớn, kéo dài hai ngày, tập hợp hầu hết chức 
sắc Chăm thuộc các hệ khác nhau tham dự, bao gồm rất nhiều nghi lễ mang tính tôn 
giáo khác nhau. Palau Paxah được tổ chức tại các cửa biển, nhằm khai thông trời đất. 
Sáng Chủ nhật, dân các làng tụ về nơi hành lễ, dựng 7 cái rạp (Kajang): một cho Paxeh 
(Cuh Yang Apwei), một cho Acar (Talak Bala), một cho Kadhar (Swa Yang), một cho 
Ong Binơk, và 3 cho Mưdwơn (Rija Harei, Rija Dayơp, Rija Praung). Lễ gồm 5 con 
dê, 7 cặp gà, cá khô, cơm canh, rượu, trứng, bánh trái 
Chức sắc tôn giáo xuất hiện qua các cặp biểu hiện cho Nam - Nữ, như: Paxeh - 
Acar, Kadhar - Pajuw, Mưdwơn - Ka-ing, Ong Binơk - Ong Hamu Ia. Hiện nay các 
làng Chăm ở Ninh Thuận không còn hành lễ này nữa, lễ chỉ còn tồn tại ở palei Bal 
Riya (Bính Nghĩa), huyện Ninh Hải, và chỉ mang tính cách lễ làng.(10)
5. Từ lễ Po Riyak đến tục thờ Ông Nam Hải và lễ Hạ thủy tàu thuyền 
(Patrun gilai) của người Việt
Tục thờ Ông Nam Hải chỉ có ở miền Trung, và một phần ở miền Nam Việt Nam. 
Theo nhiều nhà nghiên cứu, đây là tục thờ có nguồn gốc từ lễ Po Riyak của người Chăm. 
Lễ Po Riyak tại Po Ong: Po Riyak chỉ còn là
mấy cục á ong.đ
Lễ Po Riyak tại Po Muk.
Ong Ka-ing và cây mía ỏ, tượng trưng cho
cây chèo trong lễ cúng Po Riyak.
đ Quý cô cũng tham gia múa trong lễ cúng Po
Riyak. (Ảnh: Kiều Mai Ly, 2016)
92 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
“Các làng chài miền Trung hầu như đều có lăng thờ thần Nam Hải và có tục cúng 
Nghinh Ông hàng năm hoặc 3 năm một lần cùng những tục khác liên quan. Họ cho 
rằng thần Nam Hải hiện thân cá Voi để cứu nhân độ thế, cứu giúp ngư dân trên biển 
khi có sóng to gió lớn, vượt qua tai nạn. Tương truyền rằng Ngài rất hiển linh và đó 
là niềm tin giúp họ vững tâm khi phải ngày đêm trực tiếp nơi đầu sóng ngọn gió. Lễ 
cúng Nghinh Ông còn được gọi là lễ hội Cầu Ngư nhằm mục đích cầu xin Ông phù hộ 
mùa màng đánh bắt bội thu, ngư dân no đủ ngoài việc cúng tạ, ca ngợi công ơn Ông 
đã cứu người, cứu thuyền. Khi đi biển đánh bắt cá nếu gặp được cá Ông thì người dân 
rất vui mừng, tin rằng đã gặp vận may”.(11)
Lễ cúng Nghinh Ông, lễ hội Cầu Ngư, tục thờ Ông Nam Hải gắn chặt với dân 
biển và nghề biển. Ở đây, lễ Hạ thuyền cũng không 
thể thiếu; càng linh hơn nếu tại buổi lễ đó có các 
thầy Chăm đọc kinh cầu an. Ở Ninh Thuận hiện 
vẫn còn tồn tại các thầy cúng người Chăm chuyên 
hành nghề này. 
Ông Bá Đến, 66 tuổi làng Phước Nhơn, xã Xuân 
Hải, huyện Ninh Hải, tỉnh Ninh Thuận, gia đình 
truyền thống cấp Mưdwơn. Ông được các ngư dân 
Việt từ Bình Định, Vũng Tàu mời đến làm lễ Hạ 
thủy tàu thuyền (Patrun gilai). Lạ, đại đa số ngư 
dân Việt tin các ông thầy Chăm đọc kinh lễ tẩy 
trần, mới linh.
Lễ Hạ thủy tàu thuyền có hai dạng: thuyền cũ cho 
mùa mới, hay thuyền hoàn toàn mới để lần đầu 
tiên ra khơi. Dạng thứ nhất, lễ vật có một con gà 
nướng, một chén xôi, một chén chè, 2 trứng gà 
luộc, bánh 5 miếng, trầu têm 5 miếng. Ở dạng 
thuyền mới, lễ vật cần thêm: lưới, thúng thóc; trên 
thúng thóc là cây nến với nải chuối.
Con thuyền được đặt trên cạn trước mặt sóng biển mênh mông, ông thầy đứng 
ngay đầu thuyền hành lễ. Tuần tự: ông trình về bản thân (Akhan ka drei); sau đó làm 
lễ mời thần (Da-a Yang), từ thần Tháp cho đến 37 vị thánh, có cả thần người Việt; 
cuối cùng là đọc kinh lễ (Ricauw) với thần chú tẩy uế (Mưroy). Có 7 kinh lễ cả thảy. 
Thử trích đoạn:
Kuw nau bitơl haluw janưk kuw ricauw kuw patalơh 
Kuw apah di kauk gilai blauh kuw tanra di atara
Kuw patalơh di ngauk adơrha ala tanưh riya
Kuw patalơh di patuw di kayuw
Kuw patalơh di glai pamưtai rimaung
Kuw patalơh di kraung pamưtai pataw ikan
Kuw patalơh di tơng pamưtai biya
Kuw Po jallidi
Ông Bá Đến, thầy cúng ở lễ Hạ 
thuyền. (Ảnh: Kiều Maily, 2015).
93Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Ta đi xuống tận đáy sân si, ta tẩy trần mọi uế tạp
Ta vỗ lên đầu thuyền, ta gạt ngang khoảng không gian
Ta tẩy rửa mọi uế tạp trên trời dưới đất
Ta tẩy rửa trên đá tảng, trong tàn lá
Tẩy rửa trên rừng ngàn, ta hạ thủ chúa sơn lâm
Tẩy rửa dưới sông rộng, ta giết chết loài kình ngư
Tẩy rửa trong vịnh sâu, ta đuổi tiệt loài sấu
Chúa tể đại dương là ta
Ta đã là chúa tể đại dương, ta tự tin và dũng mãnh lên thuyền đi ra biển lớn.
Bởi, ta chính là Po Riyak!
 TFN 
 21/4/2016
CHÚ THÍCH
(1) Theo bản chép tay của Bạch Thanh Chạy, nguyên Trưởng Ban Biên soạn sách chữ Chăm: 
Thứ Ba mồng 5, tháng 4 năm con Rồng nhằm ngày 17/8/1784. Bởi Po Riyak là nhân vật lịch 
sử được thần thoại hóa, nên nhiều văn bản ghi năm sinh của ngài lắm khi có sự khác biệt lớn.
(2) Đúng hơn là Kalentan thuộc miền Nam Malaysia ngày nay.
(3) Có bản chép là “hai người con trai”. Văn bản 2. Damnưy Po Riyak kể, sau đó ngài còn lang 
bạt tận vùng người Ê-đê sinh sống nữa.
(4) Nguyễn Tấn Đắc (chủ biên), Văn học các nước Đông Nam Á, Nxb Văn hóa, 1983, tr. 8. Xem 
thêm: Inrasara, Văn học Chăm khái luận (in lần 3), Nxb Tri thức, Hà Nội, 2015, tr. 81-82:
 “Cho nên ngày tháng năm sinh và cả nơi sinh của các Pô không được người Chăm đặt 
thành một vấn đề quan trọng cần phải suy cứu cho tới nơi tới chốn. Po Klaung Girai có thể 
sinh ở Phan Rang, Phan Rí hay một nơi nào đó thì vẫn không có gì thay đổi cả, miễn là nhân 
cách của Người, sự nghiệp của Người luôn giữ được nét độc đáo và đặc sắc, mãi mãi là 
nguồn cảm hứng cho nhiều sáng tác văn học hay cho mọi tưởng tượng bay bổng.
 “Giai thoại (hay huyền sử) quan trọng hơn sự kiện lịch sử là thế. Nó chính là “dòng suối tiềm 
ẩn bên trong” mang đầy ý nghĩa sử tính mà “chối đi con người sẽ cảm thấy thiếu một cái gì 
và dân tộc sẽ thiếu đi mối dây ràng buộc thiêng liêng rồi sẽ đi tới chỗ băng hoại”. Nói như 
thế không phải chúng ta từ chối những truy tìm mang tính lịch sử - sự kiện mà là chúng ta 
chỉ chối bỏ “óc duy sử chỉ chấp nhận hiện tượng bên ngoài” mà không nhìn nhận những gì 
tồn tại ngoài nó”.
(5) Theo bản chép tay của Bá Văn Có, làng Hữu Đức, Ninh Thuận, 1981 chép lại từ bản chép 
tay cổ; có đối chiếu với bản Thanh Long, làng Chất Thường, 1990.
(6) Bản tụng ca do Mưdwơn Hán Phải làng Bal Caung (Chung Mỹ) hát, và Phú Đạm làng 
Chakleng (Mỹ Nghiệp) ghi vào tháng 4/2007.
(7) Theo lời kể của anh Qua Đình Lang, nguyên giáo viên tiếng Chăm làng Lạc Trị, huyện Tuy 
Phong, Bình Thuận.
(8) Inrasara, Minh triết Chăm, Nxb Tri thức, 2016, tr. 19-20.
(9) Xem thêm: Kiều Maily, Facebook: 
 “LỄ PÔ RIYAK, LINH THIÊNG MÀ TRẦN TỤC”
 Ngày 13/4/2016, sáng tinh mơ. 
 Tôi hòa cùng bà con Chăm chạy xe máy xuống Vĩnh Trường, Sơn Hải - Ninh Thuận, nơi dự 
tính đặt Nhà máy Điện hạt nhân Ninh Thuận 1, làm lễ. Lễ Pô Riyak hằng năm của Chăm. 
94 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2 (128) . 2016
Tôi mang theo máy ảnh, chuyện dĩ nhiên và đương nhiên. Nhà báo mà!
 Ngay khi tới nơi, vừa lấy máy ảnh ra khỏi balô chưa kịp bấm miếng nào, thì một bác công 
an xã địa phương với vài anh em nghe nói trong ban an ninh chạy đến, vây quanh tôi. 
 - Không được quay hay chụp ảnh tại đây, một anh nói. 
 À, No pictures! Tôi hiểu.
 Tôi hỏi các anh làm ơn cho biết lý do tại sao? Bà con Chăm đến làm lễ tại nơi thờ phụng tổ 
tiên mình mà, tổ tiên tôi nữa, sao lại bị cấm hay phải xin phép. 
 Các anh nói qua loa là trên lệnh thế. 
 - Chị thông cảm và hiểu cho chúng tôi. 
 Lại chuyện thông cảm, lạ quá.
 Này nhé! Thứ nhất, đây là nơi mà ông bà tổ tiên tôi chôn nhau cắt rốn, là nơi bà con Chăm 
lặn lội vượt đường dài đến làm lễ cầu an mỗi đầu năm. Lễ Thần Sóng Pô Riyak của chúng 
tôi. Ai biết bao giờ là bao giờ. Ba, bốn, bảy thế kỷ nữa không chừng mãi tận hôm nay.
 Nữa nè, đây là lễ nghi văn hóa tâm linh, phong tục tập quán ngàn đời, chúng tôi lễ và chúng 
tôi ghi hình kỷ niệm, có gì là sai ở đây. Để con cháu chúng tôi còn biết lễ này có tồn tại nữa 
chớ, đúng hôn?
 Lẽ ra các anh phải cảm ơn tôi mới phải, vì hình ảnh kia sẽ lưu lại chẳng những cho Chăm 
thôi, mà cho cả dân tộc Việt Nam anh chị em nữa. Đoàn kết dân tộc là thế, chứ có ý đồ gì 
xấu xa ở đây”
(10) Về lễ này, xem: Trung tâm Nghiên cứu Văn hóa Chăm Ninh Thuận, Nghi lễ nông nghiệp 
truyền thống tộc người Chăm - Raglai Ninh Thuận, Nxb Nông nghiệp, 2010, tr. 199-201.
(11) Nguyễn Thị Thu, “Lễ cúng Po Riyak của người Chăm và tục thờ Cá Ông của cư dân ven 
biển miền Trung”, báo Ninh Thuận, 19/5/2014.
TÓM TẮT
Po Riyak là nhân vật lịch sử xuất hiện sau triều đại Po Rome của Champa (1627-1651). 
Truyền thuyết kể ông rời quê hương đến Mecca học bùa thiêng để trở về giúp dân lành. Do nóng 
lòng, ông quy hồi cố hương trước thời hạn nên bị vướng vào lời nguyền của thầy, chiếc thuyền 
ông bị sóng lớn đánh chìm. Sau đó ông phân thân làm hai, một trôi về Phan Rí – Bình Thuận, 
một giạt ra tận vùng biển Sơn Hải - Ninh Thuận. Ngư dân cả Chăm lẫn Việt trong vùng lập đền 
thờ ông. Riêng cộng đồng Chăm, trong các lễ Rija, các bài tụng ca ngợi ca công đức ông được 
xướng lên bởi Ông Mưdwơn.
Ở Ninh Thuận hiện nay, lễ cúng Po Riyak được thực hiện vào mỗi đầu năm Chăm lịch. 
Các lễ Cầu Ngư, tục thờ Cá Ông của người Việt ở miền Trung và Nam Bộ được xem là nhận ảnh 
hưởng từ lễ cúng Po Riyak của người Chăm.
ABSTRACT
PO RIYAK - GOD OF WAVES: HISTORY, LEGEND AND WORSHIP CUSTOMS
Po Riyak, a historical figure, appeared later than Po Rome Dynasty of the Kingdom of 
Champa (1627-1651). Legend has it that he traveled to Mecca to learn how to use sacred amulets 
to help his people. Because he tried to return home ahead of time, he had to endure his master’s 
curse; then his boat was sunk by huge waves. His body was divided into two, one part drifted 
to Phan Rí - Bình Thuận Province, the rest drifted out to the territorial waters of Sơn Hải - Ninh 
Thuận Province. Both Cham and Vietnamese fishermen in the region built temples to worship 
him. Among Cham communities, in Rija rituals, the hymns praising his merit are sung by Master 
Mưdwơn (a Cham dignitary).
Nowadays, in Ninh Thuận Province, the ritual of worshipping Po Riyak is performed on the 
first day of the first month of the Cham calendar. The fish - praying ceremony and whale worship 
in the Central and Southern Vietnam are considered to be influenced from the ritual of Po Riyak 
of the Cham people.