Vai trò của nguồn nhân lực trong quá trình công nghiệp hoá và hiện đại hoá ở Việt Nam hiện nay

VAI TRÒ CỦA NGUỒN NHÂN LỰC TRONG 
QUÁ TRÌNH CÔNG NGHIỆP HOÁ VÀ 
HIỆN ĐẠI HOÁ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 
PHẠM VĂN ĐỨC
* 
1. Mở đầu 
Xuất phát từ thực tế của đất nước trước và sau đổi mới cũng như nắm 
bắt được xu hướng đầu tư, phát triển của các nước trên thế giới, từ đại 
hội Đảng lần thứ VI đến nay, Đảng Cộng sản Việt Nam đã nhận thức 
ngày càng đầy đủ hơn vai trò của con người trong sự phát triển kinh tế - 
xã hội. Con người luôn được coi vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự 
phát triển kinh tế - xã hội. Trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong 
thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011) của 
Đảng đã ghi rõ: “Con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng 
thời là chủ thể phát triển”1. Đồng thời, trong Chiến lược phát triển kinh 
tế - xã hội 2011 - 2020, được thông qua tại Đại hội Đảng lần thứ XI, 
Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Phát triển và nâng cao chất lượng 
nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao là một đột phát 
chiến lược, là yếu tố quyết định đẩy mạnh phát triển và ứng dụng khoa 
học, công nghệ, cơ cấu lại nền kinh tế, chuyển đổi mô hình tăng trưởng 
và là lợi thế cạnh tranh quan trọng nhất, bảo đảm cho phát triển nhanh, 
hiệu quả và bền vững”2. Nguồn lực con người được coi là nguồn lực 
quan trọng nhất, “quí báu nhất, có vai trò quyết định, đặc biệt đối với 
nước ta, khi nguồn lực tài chính và nguồn lực vật chất còn hạn hẹp”3. Nó 
là yếu tố quyết định cho sự thành công của quá trình công nghiệp hoá, 
hiện đại hóa đất nước. 
Vấn đề đặt ra là, cần phải hiểu như thế nào luận điểm coi nguồn lực 
con người là yếu tố quyết định nhất cho sự thành công của sự nghiệp 
công nghiệp hóa và hiện đại hóa? 
* PGS.TS. Viện Triết học - Viện Khoa học xã hội Việt Nam. 
1 Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. Nxb.Chính 
trị Quốc gia, Hà Nội, tr.76. 
2 Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. Nxb.Chính 
trị Quốc gia, Hà Nội, tr.130. 
3 Đảng Cộng sản Việt Nam (1997), Văn kiện Hội nghị lần thứ hai. Ban chấp hành Trung ương 
khóa VIII. Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.9. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2011 14
2. Nguồn lực con người là yếu tố quyết định quá trình công nghiệp 
hóa, hiện đại hóa đất nước 
Trong lịch sử Kinh tế học, một số nhà kinh tế học tư sản trước Mác, 
chẳng hạn như Adam Smít, đã coi lao động là nguồn gốc của mọi của cải 
vật chất. Trong Biện chứng của tự nhiên, Ph.Ăngghen khẳng định rằng, 
lao động đúng là như vậy, nhưng nếu chỉ một mình lao động thì chưa đủ 
để sản sinh ra mọi của cải vật chất. Lao động trong sự kết hợp với giới tự 
nhiên, cái cung cấp những vật liệu cho lao động, mới tạo ra mọi của cải 
vật chất4. Vì vậy, khi nói nguồn lực con người có vai trò quyết định, thì 
điều đó hoàn toàn không có nghĩa là tách nguồn lực con người một cách 
biệt lập với nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác. Trái lại, cần phải 
đặt nguồn lực con người trong mối quan hệ với các nguồn lực hiện có. 
Theo đó, vai trò của nguồn lực con người được thể hiện vừa với tư 
cách là chủ thể vừa với tư cách là khách thể của các quá trình kinh tế - 
xã hội. 
Trong quan hệ với nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác, nguồn 
lực con người thể hiện với tư cách là chủ thể của sự khai thác, sử dụng. 
Nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác tự chúng không thể tham gia 
vào các quá trình kinh tế - xã hội; do đó, cũng không thể trở thành động 
lực của sự phát triển kinh tế - xã hội. Vai trò động lực của sự phát triển 
kinh tế - xã hội luôn thuộc về con người. Chính con người với sức lực và 
trí tuệ của mình mới là nhân tố quyết định hiệu quả của việc khai thác, sử 
dụng nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác. Đồng thời, việc khai 
thác và sử dụng các nguồn lực đó một cách có hiệu quả sẽ đem lại, nhân 
lên sức mạnh của nguồn lực con người. Đây chính là biện chứng của mối 
quan hệ giữa các nguồn lực. 
Thực tế cho thấy, nhờ có lợi thế về vị trí địa lí, nhờ nguồn tài nguyên 
thiên nhiên phong phú; đồng thời, do biết cách khai thác thế mạnh đó mà 
một số nước trong khu vực và trên thế giới đã trở thành những nước giàu 
có và có nền kinh tế tăng trưởng với tốc độ cao. 
Nhưng, con người không chỉ quyết định hiệu quả của việc khai thác, 
sử dụng nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác hiện có, mà còn góp 
phần tạo ra các nguồn lực mới. Điều đó có liên quan tới sự kế thừa giữa 
các thế hệ trong quá trình phát triển của xã hội loài người. Mỗi thế hệ 
đều được thừa hưởng các nguồn lực do thế hệ trước để lại, đồng thời tạo 
ra các nguồn lực mới cho thế hệ con cháu mai sau. 
4 Xem: C.Mác, Ph.Ăngghen (1994) Toàn tập, t.20. Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.641. 
Vai trò của nguồn nhân lực 15
Ngày nay, khi nói về những hậu quả tiêu cực của tăng trưởng kinh tế, 
nhiều học giả đề cập tới một dạng tăng trưởng với hàm ý phê phán, đó là 
kiểu tăng trưởng bất chấp tương lai (Futureless growth). Ngay từ những 
năm 70 của thế kỷ XX, các học giả MIT của Câu lạc bộ Rôma đã dự báo 
về giới hạn của sự tăng trưởng do nguồn tài nguyên thiên nhiên giảm 
dần. Dự báo đó không phải là toàn bộ tư tưởng của những người lên 
tiếng cảnh báo về dạng tăng trưởng bất chấp tương lai. Phải đến giữa 
những năm 90 của thế kỷ XX, khi nền kinh tế thế giới đã đạt đến trình độ 
rất cao, con người mới có điều kiện để hiểu một cách sâu sắc những tác 
động ngược về mặt văn hóa của tăng trưởng kinh tế. 
Do tiếng gọi của những lợi ích nhất thời nào đó, cũng có thể là do sự 
hoạch định thiển cận về mặt chiến lược, trong không ít nền kinh tế đã 
nảy sinh tình trạng vô tình hoặc cố ý không tính đến tương lai của chính 
mình. Trong các nền kinh tế đó, người ta khai thác tài nguyên một cách 
tối đa, gạt sang một bên những bài toán về môi sinh và bất chấp những 
lợi ích chính đáng của các thế hệ sau. Đầu tư nhằm vào những lĩnh vực 
sinh lợi nhanh được kêu gọi một cách ồ ạt, còn trách nhiệm trả nợ thì 
“bàn giao” cho các thế hệ sau. Lợi ích trước mắt được quan tâm quá mức 
gây nên tình trạng phát triển thiếu cân đối hoặc phát triển theo kiểu 
“bong bóng xà phòng”. 
Ngày nay, hầu hết các quốc gia đều ý thức rõ tác hại của kiểu tăng 
trưởng này và tuyên chiến với nó. Tuy vậy, những ý định tốt đẹp vẫn 
chưa phải là cơ chế ngăn cản sự tăng trưởng bất chấp tương lai. Những 
phức tạp của quá trình toàn cầu hóa, sự can thiệp và chi phối của những 
nước giàu, sự thiếu hụt về nhiều mặt ở những nền kinh tế chậm phát 
triển, tình trạng tham nhũng tràn lan ở một số quốc gia... luôn gây ra 
những nguy cơ to lớn đối với các nền kinh tế muốn đạt tới sự phát triển 
bền vững. Ý thức rõ điều này, Đảng Cộng sản Việt Nam đã khẳng định: 
“Xây dựng và phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội 
công bằng, văn minh, con người phát triển toàn diện. Văn hoá là kết quả 
của kinh tế, đồng thời là động lực của sự phát triển kinh tế. Các nhân tố 
phải gắn kết chặt chẽ với đời sống và hoạt động xã hội trên mọi phương 
diện chính trị, kinh tế, luật pháp, kỷ cương,... biến thành nguồn lực nội 
sinh quan trọng nhất của sự phát triển”5. 
5 Đảng Cộng sản Việt Nam (1998). Văn kiện Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương 
khóa VIII. Nxb.Chính trị Quốc gia. Hà Nội, tr.55. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2011 16 
Với tư cách là chủ thể, con người không chỉ quyết định hiệu quả của 
việc khai thác, sử dụng nguồn lực tự nhiên và các nguồn lực khác hiện có, 
mà còn góp phần quan trọng vào sự phát triển bền vững trong tương lai. 
Với tư cách là khách thể, con người trở thành đối tượng của sự khai 
thác, sử dụng, đầu tư và phát triển. Khi nói đến vai trò của nguồn lực con 
người với tư cách đối tượng của sự khai thác, sử dụng, người ta thường 
nói đến tính chất không bị cạn kiệt của nguồn lực con người. Cho tới vài 
thập kỷ gần đây, các nhà khoa học và các nhà hoạch định chính sách, 
chiến lược của tất cả các quốc gia trên thế giới đều nhận ra rằng, nguồn 
lực tự nhiên dù có phong phú và giàu có đến mấy thì cũng sẽ bị cạn kiệt 
trước sự khai thác của con người và chỉ có nguồn lực con người mới là 
nguồn tài nguyên vô tận và khai thác không bao giờ hết. 
Khi đề cập tới nguồn lực con người, người ta thường nói tới mặt số 
lượng và mặt chất lượng của nó. Số lượng nguồn lực con người chính là 
lực lượng lao động và khả năng cung cấp lực lượng lao động cho sự phát 
triển kinh tế - xã hội. Các chỉ số về số lượng của nguồn lực con người 
của một quốc gia là dân số, tốc độ tăng dân số, tuổi thọ bình quân, cấu 
trúc của dân số: số dân ở độ tuổi lao động, số người ăn theo, v.v.. Số 
lượng nguồn lực con người đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển 
kinh tế - xã hội. Số lượng nguồn lực con người không tương xứng với sự 
phát triển (hoặc thừa hoặc thiếu) sẽ có tác động không tốt đối với sự phát 
triển kinh tế - xã hội. Đối với một số nước, nhất là các nước đang phát 
triển thường có tình trạng thừa nhân lực, thừa lao động, do đó, vấn đề 
việc làm trở thành một nhu cầu cấp bách của xã hội. Nạn thiếu việc làm 
đã gây nhiều hậu quả và là một trong những nguyên nhân dẫn tới tình 
trạng phạm tội trong xã hội. Trái lại, một số nước do tốc độ phát triển 
cao có nhu cầu lớn về lao động, đặc biệt là lao động có tính chất thời vụ, 
lao động không cần tay nghề cao với mức lương thấp hoặc lao động 
trong những ngành nghề mà bản thân người lao động trong nước không 
muốn làm. Điều đó buộc các nước này phải nhập khẩu lao động từ các 
nước khác, nhất là từ các nước đang phát triển. Việc nhập khẩu lao động 
đã giúp các nước thiếu lao động giải quyết được nhu cầu lao động, song 
lại tạo ra những xáo trộn nhất định về mặt xã hội. 
Nhưng, yếu tố quan trọng nhất trong nguồn lực con người không phải 
là số lượng, mà là chất lượng nguồn lực con người. Đây mới chính là yếu 
tố quyết định đối với sự phát triển kinh tế - xã hội, cũng như đối với sự 
nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Nói đến chất lượng của nguồn lực 
con người là nói đến hàm lượng trí tuệ ở trong đó, nói tới “người lao 
Vai trò của nguồn nhân lực 17
động có trí tuệ cao, có tay nghề thành thạo, có phẩm chất tốt đẹp, được 
đào tạo, bồi dưỡng và phát huy bởi một nền giáo dục tiên tiến gắn liền 
với một nền khoa học, công nghệ hiện đại”6. Sở dĩ người ta nói đến tính 
vô tận, tính không bị cạn kiệt, tính khai thác không bao giờ hết của 
nguồn lực con người chính là nói tới yếu tố trí tuệ. Trí tuệ của con người 
ngày càng phát triển và có tác động mạnh mẽ nhất đối với sự tiến bộ và 
phát triển xã hội. Nhà tương lai học Mỹ- Alvin Toffler khẳng định rằng, 
mọi nguồn lực tự nhiên đều có thể bị khai thác cạn kiệt, chỉ có trí tuệ con 
người là không bao giờ cạn kiệt và “tri thức có tính chất lấy không bao 
giờ hết”7. 
Do tầm quan trọng của trí tuệ, tri thức như vậy, ngày nay hầu hết các 
quốc gia trên thế giới đều tìm cách nâng cao hàm lượng trí tuệ của đội 
ngũ lao động. Để nâng cao hàm lượng tri thức trong đội ngũ người lao 
động thì các biện pháp về giáo dục và đào tạo đóng vai trò hết sức quan 
trọng. Kinh nghiệm lịch sử đã chỉ ra rằng, không một quốc gia nào, một 
dân tộc nào trên thế giới có thể trở nên giàu có và có tỷ lệ tăng trưởng 
kinh tế cao trước khi đạt được phổ cập giáo dục phổ thông. Các nước 
công nghiệp hoá mới, như Singapore, Hàn Quốc cũng như một số nước 
và vùng lãnh thổ khác có tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh trong những 
thập kỷ 1970, 1980 đều đạt được mức độ phổ cập giáo dục tiểu học trước 
khi các nền kinh tế đó cất cánh. 
Mặt khác, các nghiên cứu trắc nghiệm gần đây đã chỉ ra rằng những 
đầu tư về nguồn vốn chỉ góp một phần nhỏ vào sự tăng trưởng kinh tế. 
Phần lớn trong giá trị của sản phẩm thặng dư do chất lượng lực lượng lao 
động quyết định. Thêm vào đó, trong thời đại cách mạng khoa học - kỹ 
thuật và công nghệ, thông tin và tri thức trở thành yếu tố cốt lõi của cả hệ 
thống hiện đại. Các số liệu thống kê năm 1990 chỉ ra rằng, phần đóng 
góp của thông tin, tri thức trong thu nhập quốc dân của Mỹ là 47,4%, 
Anh là 45,8%, Đức là 40%8. Vì thế, không phải ngẫu nhiên mà Gary 
Becker, người được giải thưởng Nobel về kinh tế năm 1992, đã khẳng 
định “không có đầu tư nào mang lại nguồn lợi lớn như đầu tư vào nguồn 
lực con người, đặc biệt là đầu tư cho giáo dục 9. 
6 Đảng Cộng sản Việt Nam (1997). Văn kiện Hội nghị lần thứ hai. Ban chấp hành Trung ương 
khóa VIII. Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.9 
7 Alvin Toffler(1992), Thăng trầm quyền lực. Nxb.Thông tin lí luận, Hà Nội, tr.41. 
8 Xem: Trần Văn Tùng, Lê Ái Lâm(1996), Phát triển nguồn nhân lực: kinh nghiệm thế giới và 
thực tiễn nước ta. Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.24. 
9 Xem: Về giải thưởng Nobel kinh tế năm 1992. The Economist, ngày 17/10/1992. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2011 18
Sự nghiệp công nghiệp hóa ở Việt Nam được tiến hành sau các nước 
phát triển. Những bài học và kinh nghiệm của các nước trong khu vực sẽ 
vô cùng bổ ích đối với Việt Nam, nếu chúng ta biết tiếp thu và vận dụng 
chúng một cách sáng tạo. 
Xét về mặt trình độ phát triển, Việt Nam được xếp vào nhóm các nước 
đang phát triển. Có một thực tế là nguồn lực tự nhiên của tất cả các nước 
đang phát triển nghèo nàn hơn rất nhiều so với các nước đã phát triển nếu 
lấy mốc từ khi các nước bắt đầu bước vào giai đoạn công nghiệp hóa để 
so sánh. Việt Nam cũng không phải là trường hợp ngoại lệ, nằm ngoài 
tình trạng chung đó. Với một nguồn lực tự nhiên không thực sự giàu có, 
cộng thêm những hậu quả nặng nề của mấy cuộc chiến tranh và những 
sai lầm của cơ chế cũ, để tiến hành sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại 
hóa nhằm đưa Việt Nam trở thành nước công nghiệp, Việt Nam không 
có con đường nào khác là phải phát huy và sử dụng đúng đắn vai trò của 
nguồn lực con người. Đó cũng chính là con đường phát huy nội lực nhằm 
thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. 
3. Một số giải pháp nhằm khai thác nguồn lực con người trong 
quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa của Việt Nam 
Trước hết, cần khẳng định rằng, để tiến hành công nghiệp hoá, hiện 
đại hoá đất nước, Việt Nam không có cách nào khác, ngoài việc khai 
thác hợp lý và sử dụng một cách có hiệu quả nguồn lực con người. Điều 
đó không chỉ phù hợp với xu hướng chung của thế giới, mà còn hoàn 
toàn phù hợp với một đất nước có nguồn nhân lực dồi dào như Việt Nam. 
Chỉ có như vậy, Việt Nam mới khắc phục được sự khan hiếm ngày càng 
trầm trọng của nguồn lực tự nhiên và sự thiếu hụt nguồn vốn. 
Việt Nam là nước có nguồn nhân lực dồi dào. Theo kết quả Tổng điều 
tra dân số năm 2009, hiện nay cả nước có khoảng trên 40 triệu người 
trong độ tuổi lao động. Cơ cấu lao động tương đối trẻ (khoảng trên 60% 
ở lứa tuổi từ 16 - 34). Đó là một yếu tố rất quan trọng về mặt số lượng 
trong cơ cấu lực lượng lao động. Có thể nói, nguồn lực con người dồi 
dào và tương đối trẻ là điều kiện hết sức cần thiết cho quá trình công 
nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam. Nhưng vấn đề đặt ra là, làm thế 
nào để sử dụng một cách có hiệu quả nguồn lực đó? Điều đó trước hết 
phụ thuộc vào cơ cấu nền kinh tế và khả năng thu hút lực lượng lao động 
của nền kinh tế. 
Cũng theo kết quả điều tra dân số, hiện nay Việt Nam vẫn là nước 
nông nghiệp với 70% dân số trong nông nghiệp, nông thôn và 30% sống 
ở thành thị. Với một nước nông nghiệp như vậy, nhu cầu việc làm trở 
Vai trò của nguồn nhân lực 19
nên hết sức cấp bách. Trên thực tế, bất kỳ một quốc gia nào trên thế giới 
khi bước vào quá trình công nghiệp hoá đều phải đặt ra nhiệm vụ giải 
quyết việc làm cho người lao động. Việt Nam cũng hoàn toàn không nằm 
ngoài quĩ đạo đó. Bởi vì, để sử dụng và khai thác được nguồn lực tự 
nhiên, nguồn lực con người và các nguồn lực khác, thì trước hết cần phải 
thu hút một cách tối đa nguồn lực con người vào quá trình lao động, sản 
xuất. Mặt khác, trong khi các nguồn lực khác đều bị hao mòn và hầu như 
không có khả năng tái sinh trong quá trình sử dụng, thì nguồn lực con 
người, xét ở một khía cạnh nào đó, càng được sử dụng, càng được tái 
sinh, bồi bổ, nâng cao thêm về mặt chất lượng, nghĩa là con người được 
tham gia vào quá trình sản xuất thì những tri thức, kinh nghiệm của họ 
ngày càng được tích luỹ và hoàn thiện thêm. 
Nếu không có những biện pháp tích cực nhằm khai thác triệt để và sử 
dụng hiệu quả thì nguồn nhân lực không những không phát huy được vai 
trò to lớn của nó, mà còn có thể bị lãng phí, đặc biệt là nguồn nhân lực 
chất lượng cao. Hiện nay, ở Việt Nam, tình trạng lao động thiếu việc 
làm, lao động dư thừa, cường độ và thời gian sử dụng lao động 
thấp...đang là những vấn đề bức xúc. 
Vấn đề đặt ra là, làm thế nào và bằng cách gì để có thể tạo được nhiều 
việc làm cho người lao động trong điều kiện nền kinh tế tuy bước đầu có 
tăng trưởng, nhưng về cơ bản vẫn còn chậm phát triển như hiện nay? Về 
vấn đề này, chúng tôi cho rằng, việc làm cho người lao động và sự phát 
triển của nền kinh tế - xã hội, dù trong phạm vi quốc gia hay địa phương, 
đều có mối quan hệ chặt chẽ và tác động biện chứng với nhau. Mức độ 
phát triển của nền kinh tế - xã hội quyết định tốc độ, quy mô và hiệu quả 
giải quyết việc làm cho người lao động. Ngược lại, người lao động có 
việc làm - xét về phương diện sức lao động, tức là năng lực sản xuất 
được giải phóng, sức sản xuất của xã hội được tăng lên. Tuy nhiên, một 
nền kinh tế kém phát triển vừa không có những đòi hỏi bức xúc về nguồn 
lao động, vừa không có khả năng tạo ra nhiều việc làm. Nói cách khác, 
nền kinh tế - xã hội trong tình trạng như vậy không thể tạo ra những điều 
kiện, những cơ hội đáp ứng nhu cầu việc làm của người lao động. Trong 
trường hợp đó, lực lượng lao động không phải là một ưu thế; trái lại, là 
một gánh nặng do áp lực lớn về việc làm. Chỉ có một nền kinh tế mạnh, 
phát triển theo hướng đa dạng hoá mới luôn đặt ra những nhu cầu 
thường xuyên và ngày càng cao về lao động, tức là có khả năng tạo ra 
nhiều chỗ làm việc mới. Điều đó có nghĩa phát triển nền kinh tế - xã hội 
là giải pháp có tính nền tảng, căn bản nhất để giải quyết việc làm cho 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2011 20
người lao động, qua đó khai thác và sử dụng triệt để, có hiệu quả nguồn 
lực con người vì mục tiêu phát triển. Đại hội XI của Đảng Cộng sản Việt 
Nam khẳng định, cần “tạo môi trường và điều kiện để mọi người lao 
động có việc làm và thu nhập tốt hơn”10. 
Bên cạnh những chính sách phát triển kinh tế – xã hội nhằm tạo thêm 
cơ hội có việc làm cho người lao động, để khai thác và sử dụng có hiệu 
quả nguồn lực con người cần sử dụng cơ hội việc làm như một công cụ 
quản lý, một động lực quan trọng để phát huy tính tích cực của người lao 
động. Trước hết, cần khẳng định rằng, bản thân việc làm nếu được đặt 
trong một cơ chế tuyển dụng nhất định có thể trở thành một động lực 
quan trọng để thúc đẩy tính tích cực hoạt động của con người. Có thể 
nói, chủ nghĩa tư bản đã tạo ra một cơ chế sử dụng việc làm như một 
công cụ hữu hiệu để quản lý người lao động, buộc người lao động luôn 
tích cực lao động và học hỏi để nâng cao trình độ tay nghề. 
Như chúng ta biết, trong nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, sức lao động 
trở thành hàng hoá. Với tư cách một hàng hoá, sức lao động cũng chịu sự 
tác động của qui luật cạnh tranh như bất kỳ một hàng hoá nào khác. Mặt 
khác, trong điều kiện của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa, quan hệ cung – 
cầu về sức lao động luôn không cân đối, thường là cung lớn hơn cầu. Vì 
vậy, chủ nghĩa tư bản luôn có một đội ngũ những người lao động "dự bị" 
sẵn sàng thay thế những người lao động đang làm việc trong các công 
xưởng, xí nghiệp. Nói cách khác, một khi người lao động không đáp ứng 
được yêu cầu của người sử dụng lao động thì ngay lập tức, anh ta bị sa 
thải – tức mất việc làm và thay vào vị trí đó là một người lao động khác. 
Chính tính chất cạnh tranh khốc liệt đó đòi hỏi, bắt buộc những người 
đang làm việc phải mang hết tài năng và sức lực của mình để hoàn thành 
công việc được giao. 
Nhưng ở Việt Nam, do cơ chế, chính sách tuyển dụng chưa thật hợp 
lý, cho nên cơ hội việc làm chưa thực sự trở thành động lực mạnh mẽ 
thúc đẩy người lao động hăng say làm việc. Vì vậy, bên cạnh giải pháp 
tạo cơ hội việc làm, cần có một số giải pháp nhằm khai thác, phát huy 
tính tích cực của người lao động. 
Trong mấy năm gần đây, nhiều đề tài, nhiều công trình nghiên cứu đã 
tập trung làm sáng tỏ những động lực của sự phát triển xã hội, tức là 
những cái mà nếu tác động vào đó có thể phát huy được tính tích cực của 
10 Đảng Cộng sản Việt Nam (2011). Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. Nxb. 
Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.79. 
Vai trò của nguồn nhân lực 21
con người nhằm tạo ra những chuyển biến mạnh mẽ, tiến bộ trong đời 
sống kinh tế - xã hội. Các động lực thường được tập trung nghiên cứu là: 
lợi ích, nhu cầu, dân chủ, khoa học, môi trường tâm lý - xã hội, v.v11 
Ở đây, chúng tôi chỉ trình bày thêm một số điểm có liên quan đến vai 
trò động lực của lợi ích, một động lực bao trùm và quan trọng nhất trong 
hệ thống các động lực. 
Nếu hiểu lợi ích là cái đáp ứng nhu cầu, thoả mãn nhu cầu của con 
người thì lợi ích là khái niệm có nội hàm rất rộng; nó bao quát một phạm 
vi khá rộng rãi các yếu tố kích thích tính tích cực hoạt động của con 
người. Chẳng hạn, nếu xem xét dân chủ như là nhu cầu của con người, 
của tập đoàn người hay của toàn thể xã hội thì việc thoả mãn nhu cầu đó 
chính là lợi ích đối với từng chủ thể cụ thể. Tương tự như vậy, như trên 
đã trình bày, có thể coi việc làm là một loại lợi ích quan trọng và thiết 
thực vì nó đáp ứng nhu cầu muốn có việc làm, muốn được lao động của 
người lao động. 
Với cách hiểu như vậy, lợi ích có rất nhiều loại. Căn cứ vào các tiêu 
chí khác nhau, người ta có thể phân loại lợi ích theo các cách khác nhau. 
Nhưng, theo chúng tôi, vì lợi ích là cái thoả mãn nhu cầu, đáp ứng lại 
nhu cầu, nên cách phân loại hợp lý hơn cả là căn cứ vào nhu cầu của con 
người. Với căn cứ đó, chúng ta có thể phân loại lợi ích thành các cặp: lợi 
ích vật chất và lợi ích tinh thần; lợi ích cá nhân, lợi ích nhóm (cộng 
đồng) và lợi ích xã hội; lợi ích trước mắt và lợi ích lâu dài, v.v.. 
Lợi ích đóng vai trò hết sức quan trọng trong việc thúc đẩy con người 
hành động. Tuy nhiên, mỗi loại lợi ích lại có vai trò động lực khác nhau. 
Xuất phát từ lý thuyết về nhu cầu, chúng tôi cho rằng, về mặt nguyên 
tắc, khó có thể nói lợi ích nào quan trọng hơn lợi ích nào. Chúng ta chỉ 
có thể khẳng định được rằng, tuỳ thuộc vào từng hoàn cảnh lịch sử - cụ 
thể, tuỳ thuộc vào mỗi chủ thể cụ thể mà một lợi ích cụ thể nào đó trở 
thành lợi ích cấp bách. Lợi ích cấp bách chính là lợi ích đáp ứng nhu cầu 
cấp bách của một chủ thể nào đó ở mỗi thời điểm nhất định. 
Thực tiễn của những năm kháng chiến chống giặc ngoại xâm trước 
đây và của những năm đổi mới hiện nay đã chứng minh rằng, không phải 
bất cứ lúc nào, bất cứ ở đâu, không phải đối với mọi tầng lớp lợi ích vật 
chất đều đóng vai trò quyết định và trở thành cấp bách hơn so với tất cả 
các lợi ích khác; đồng thời, không phải lúc nào lợi ích cá nhân cũng đóng 
11 Xem: Lê Hữu Tầng (Chủ biên) (1997), Về động lực của sự phát triển kinh tế - xã hội. 
Nxb.Khoa học Xã hội, Hà Nội. 
Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam - 4/2011 22
vai trò quan trọng hơn so với các lợi ích khác. Trái lại, cùng với sự phát 
triển của kinh tế, các lợi ích tinh thần ngày càng đóng vai trò quan trọng 
trong việc thúc đẩy hoạt động của con người. Trong nhiều trường hợp, 
đối với nhiều đối tượng, nhiều khi các lợi ích tinh thần lại đóng vai trò 
ưu trội hơn so với lợi ích vật chất. Tương tự như vậy, ở những thời điểm 
nhất định, lợi ích cộng đồng và lợi ích xã hội có thể nổi lên chiếm vị trí 
ưu tiên hàng đầu so với lợi ích cá nhân. 
Vì vậy, khi tác động vào lợi ích với tính cách một động lực quan trọng 
nhất nhằm khai thác và sử dụng nguồn lực con người cần phải tính toán 
một cách hết sức cụ thể đối với từng đối tượng, từng hoàn cảnh lịch sử - 
cụ thể. Chỉ có như vậy, chúng ta mới có được những chính sách sát hợp, 
đáp ứng đúng nhu cầu và nguyện vọng của mỗi tầng lớp, qua đó mới 
khơi dậy được tính tích cực của họ. 
4. Kết luận 
Tựu trung lại, nguồn lực con người là nhân tố đóng vai trò hết sức 
quan trọng trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam. 
Đại hội lần thứ XI của Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định: “Phát 
triển, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực 
chất lượng cao là một trong những yếu tố quyết định sự phát triển nhanh, 
bền vững đất nước”12. Con người vừa là chủ thể, vừa là khách thể của 
quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Sự thành công hay thất 
bại, tốc độ nhanh hay chậm của quá trình đó phụ thuộc vào phương thức 
khai thác nguồn lực con người. Để khai thác có hiệu quả nguồn lực đó, 
trong điều kiện của Việt Nam hiện nay cần phải tuyển dụng lao động 
thông qua việc tạo ra nhiều việc làm trên cơ sở phát triển kinh tế - xã hội. 
Bên cạch đó, để khai thác có hiệu quả nguồn lực con người vì mục tiêu 
phát triển kinh tế - xã hội, cần có sự tác động đúng đắn, một cách hợp lý 
vào lợi ích của người lao động. 
12 Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI. 
Nxb.Chính trị Quốc gia, Hà Nội, tr.41.