Adolphe Quételet và những đóng góp trong xã hội học

85
CHUYÊN MỤC
KHOA HỌC XÃ HỘI THẾ GIỚI
ADOLPHE QUÉTELET
VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP TRONG XÃ HỘI HỌC
LÊ MINH TIẾN
Trong lĩnh vực nghiên cứu xã hội học cũng như trong các giáo trình về xã hội học tại
Việt Nam nói chung, gần như rất ít khi nếu không nói là không đề cập đến tác giả
người Bỉ là Adolphe Quételet. Hiện tượng này là hoàn toàn bình thường vì trong thế
kỷ xã hội học, giới nghiên cứu xã hội học thế giới nói chung cũng đã quên lãng
Quételet. Nhưng khi nói đến nghiên cứu xã hội học định lượng mà trong đó nhà
nghiên cứu chắc chắn phải dùng đến tri thức thống kê, thì một trong những người có
công đầu tiên đó là Quételet, bởi ông được xem như là người tiên phong trong việc áp
dụng thống kê và việc tổ chức dữ liệu thống kê trong lĩnh vực xã hội học. Đồng thời
khi tìm hiểu về hiện tượng tội phạm, chắc chắn Quételet là một tác giả cần phải được
trích dẫn vì ông chính là người đặt nền móng cho “tội phạm học thực chứng” (la
criminologie positiviste). Bài viết này trình bày một cách vắn tắt quan điểm của
Adolphe Quételet trong nghiên cứu xã hội học định lượng, quan điểm về “con người
trung bình” và lập luận về “thiên hướng tội phạm” vốn là những đóng góp khiến ông
được xem như một nhà xã hội học thực thụ.
1. VÀI NÉT TIỂU SỬ
Nhà thiên văn học, toán học, thống kê
học và xã hội học người Bỉ Lambert
Adolphe Jacques Quételet chào đời vào
tháng 2/1796 tại thành phố Gand và mất
vào tháng 2/1874 tại Bruxelles (Bỉ). Năm
1819, ông lấy bằng tiến sĩ toán học tại
trường Đại học Gand (l’Université de
Gand, Bỉ) và tập trung sự quan tâm vào
lĩnh vực thiên văn học. Để chuẩn bị cho
việc thiết lập một đài thiên văn tại Bỉ,
những năm 1820 ông sang Paris (Pháp)
và làm việc với các nhà thiên văn và toán
học Pháp như Alexis Bouvard, Francois
Arago, Pierre Simon Laplace, Joseph
Fourier, Siméon Denis Poisson. Nhờ thời
gian làm việc với các nhà khoa học Pháp
vừa nêu, ông đã khám phá ra được cách
Lê Minh Tiến. Thạc sĩ. Trường Đại học Mở
Thành phố Hồ Chí Minh.
LÊ MINH TIẾN – ADOLPHE QUÉTELET VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP86
ứng dụng các phương pháp toán xác
suất nhằm kiểm soát các sai số khi đo
lường (erreurs de mesure) trong thiên
văn học. Sau thời gian tham gia thành
lập và làm giám đốc đài thiên văn
Bruxelles (Bỉ), ông đã chuyển hướng
sang việc ứng dụng toán học trong
nghiên cứu các hiện tượng liên quan đến
con người, bởi ông cho rằng cách người
ta đo lường trong thế giới tự nhiên (cụ
thể là thiên văn học) cũng hoàn toàn có
thể áp dụng để đo lường xã hội con
người. Chính vì vậy, ông đã tham gia
sáng lập nhiều hiệp hội và tạp chí khoa
học thống kê mà một trong số đó là Hiệp
hội thống kê hoàng gia Luân Đôn (Royal
Statistical Society of London) được thành
lập năm 1834, Kỷ yếu Hội thống kê Luân
Đôn (Transactions of the Statistical Society
of London) ra đời năm 1837. Năm 1841,
ông là người thành lập và làm chủ nhiệm
cơ quan thống kê chính phủ (la
Commission Centrale de Statistique) đầu
tiên trên thế giới. Năm 1846, ông đã cho
tiến hành cuộc điều tra dân số đầu tiên
mang tính khoa học tại Bỉ.
2. QUÉTELET VÀ XÃ HỘI HỌC ĐỊNH
LƯỢNG
Có thể nói chính Quételet là nhà sáng
lập của loại hình nghiên cứu xã hội học
định lượng (la sociologie quantitative) vì
ông là người đầu tiên áp dụng luật phân
phối chuẩn (la distribution normale) trong
ngành thống kê vào việc nghiên cứu và
lý giải các hiện tượng thuộc đời sống xã
hội. Và cũng chính việc áp dụng các
thuật toán thống kê của ông đã góp phần
định vị ngành xã hội học bên cạnh các
ngành khoa học xã hội khác. Quả vậy,
trong thời kỳ đầu, xã hội học luôn phải
chứng minh tính chính đáng của mình và
Quételet đã cố gắng xác lập địa vị cho xã
hội học bằng cách sử dụng các số liệu
thống kê chính thức, sau đó dùng các kỹ
thuật thống kê để giải thích và xác định
các “qui luật” cho các hiện tượng trong
đời sống xã hội như tỷ lệ sinh, tỷ lệ chết,
tỷ lệ tội phạm, tỷ lệ tự tử, việc kết hôn
Theo ông, tất cả những hiện tượng đó có
vẻ như là kết quả xuất phát từ những
quyết định của cá nhân, nhưng khi nhìn
vào các con số thống kê hằng năm, các
hiện tượng ấy lại diễn ra một cách ổn
định và theo một qui luật nhất định, vì thế,
các cơ quan thống kê cũng giống như
các đài quan sát thiên văn ở chỗ là phải
ghi chép lại các hiện tượng xã hội có tính
ổn định và có thể dự báo được. Thế nên,
ông được xem là người có vai trò chủ
yếu trong việc phát triển và phổ biến các
phương pháp “đo lường xã hội” (mesures
sociales).
Vì cho rằng các hiện tượng xã hội là có
tính qui luật, ổn định và có thể tiên đoán
được nên Quételet được xem là người
ủng hộ lối tiếp cận “quyết định luận” (le
déterminisme), tức hành động của con
người bị chi phối bởi các yếu tố tự nhiên
cũng như xã hội chứ không phải là
những hành động xuất phát từ sự lựa
chọn duy lý của cá nhân. Đồng thời,
Quételet cũng cho rằng, đối tượng
nghiên cứu của xã hội học là xã hội nói
chung, phải nghiên cứu xã hội như một
thực thể tự thân vì một tập hợp người,
một nhóm xã hội có một căn tính riêng,
và cái căn tính này mang tính qui luật và
ổn định, còn cá nhân thì không có bất cứ
ảnh hưởng nào trên nhóm vì những đặc
trưng của cá nhân mang tính không ổn
TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI soá 2 (198) 2015 87
định và không thể tiên đoán được. Theo
ông “Cái gắn với xã hội loài người -
được nhìn nhận như một quần thể - đó là
trật tự của các sự kiện vật lý; khi số
lượng người càng lớn, ý chí của cá nhân
càng bị xóa nhòa và bị chi phối bởi một
loạt các sự kiện chung (faits généraux),
mà những sự kiện chung này phụ thuộc
vào các nguyên nhân chung và xã hội
tồn tại theo những sự kiện chung ấy. Do
đó, cần phải nắm bắt được các nguyên
nhân chung và ngay khi người ta biết
được chúng, người ta sẽ xác định được
những tác động của các nguyên nhân ấy
đối với xã hội, giống như việc xác định
nhân-quả trong ngành vật lý” (A.
Quételet, 1833, tr. 80-81). Ông thừa
nhận cá nhân có một sức mạnh tinh thần
có khả năng thay đổi các qui luật chi phối
cá nhân, nhưng sức mạnh ấy chỉ có ảnh
hưởng rất chậm chạp.
3. QUAN ĐIỂM VỀ “CON NGƯỜI TRUNG
BÌNH”
Có thể nói tên tuổi của Quételet gắn liền
với lý thuyết về “con người trung bình”
(l’homme moyen/average man), bởi toàn
bộ những nghiên cứu của ông về các
vấn đề xã hội đều được xây dựng trên lý
thuyết này. Theo ông, con người trung
bình là người có toàn bộ những đặc
trưng trung bình - theo nghĩa thống kê –
của tất cả các cá nhân trong xã hội và là
con người bình thường. Con người trung
bình cũng là người hợp chuẩn (conforme)
trong khi những cá nhân nằm cách xa
“con người trung bình” có thể được xem
như những người lệch lạc (deviant). Vì
vậy với ông, con người trung bình là
chiếc chìa khóa để phân tích thống kê
các hiện tượng xã hội. Ông quan niệm
con người trung bình trong xã hội cũng
giống như trọng tâm của cơ thể, mọi hiện
tượng xã hội sẽ biến chuyển xung quanh
giá trị trung bình, do vậy bước đi đầu tiên
trong mọi nghiên cứu là cần phải xác
định con người trung bình cả về mặt thể
lý cũng như về mặt luân lý. Việc đo
lường con người trung bình về mặt thể lý
được tiến hành dựa trên chiều cao và
cân nặng nơi từng người, của một quốc
gia nào đó, sau đó ta sẽ có được giá trị
trung bình, tức con người trung bình của
quốc gia ấy. Bằng cách đó ta có thể nói
người Anh cao lớn hơn người Pháp và
người Italia. Đối với một số yếu tố khác
như tuổi thọ trung bình thì chúng ta sẽ
dùng các thước đo phi vật chất (mesures
non matérielles), cụ thể là thời gian. Bên
cạnh đó, chúng ta lại có những thước đo
qui ước (mesures de convention) để đo
lường các yếu tố như sự giàu có, vấn để
sản xuất hay tiêu dùng
Tuy nhiên, có những yếu tố gắn với con
Hình 1. Phân phối chuẩn số đo vòng ngực
của các binh sĩ
Nguồn: 
d/topic/418227/normal-distribution
LÊ MINH TIẾN – ADOLPHE QUÉTELET VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP88
người mà ta không thể đo lường trực
tiếp được mà phải đo qua những kết quả
(par leurs effets), chẳng hạn như sức
mạnh của một người nào đó. Chúng ta
hoàn toàn có thể nói người này mạnh
gấp hai lần người kia bằng cách dựa vào
lực tác động của họ trên một vật nào đó.
Ông đã áp dụng cách tính này trên một
mẫu gồm khoảng 5.732 binh sĩ người
Scotland, và kết quả như Hình 1.
Nhìn vào hình phân phối chuẩn như trên,
chúng ta dễ dàng nhận thấy Quételet đã
áp dụng qui luật phân phối chuẩn của
nhà thống kê học người Đức là C. F.
Gauss, bởi Quételet tin rằng mọi khả
năng thể lý, tinh thần hoặc xã hội của cá
nhân (trí thông minh, chiều cao, cân
nặng) đều biến đổi theo qui luật phân
phối chuẩn. Nhưng điều cần lưu ý là mặc
dù “con người trung bình” được Quételet
nói đến không thuộc loại trung bình số
học (la moyenne arithmétrique): trung
bình số học không phải là một sự thực
(la réalité) mà là kết quả của một phép
tính toán học. Chẳng hạn khi ta tính
chiều cao trung bình của các ngôi nhà tại
một khu vực nào đó bằng cách lấy cộng
chiều cao của từng ngôi nhà lại và chia
cho tổng số ngôi nhà, ta có được giá trị
trung bình số học, trong khi đó con người
trung bình là một thực thể tưởng tượng
(un être fictif), một loại trọng tâm mà các
yếu tố xã hội dao động ở xung quanh nó.
4. QUAN ĐIỂM VỀ “THIÊN HƯỚNG TỘI
PHẠM”
Nếu nhìn lại những nghiên cứu về tội
phạm trong thế kỷ XIX, chúng ta dễ nhận
thấy là rất nhiều nhà nghiên cứu mà đặc
biệt là trường phái tội phạm học Italia với
những tên tuổi như Lombroso, Garofalo,
Ferri thường tập trung nghiên cứu tiến
trình trở thành tội phạm của cá nhân (le
passage à l’acte), tức chỉ tập trung
nghiên cứu “con người tội phạm”
(criminels) với những khác biệt so với
những con người bình thường xét về
mặt cấu trúc cơ thể, gen di truyền. Trong
khi đó, Quételet lại xem tội phạm như
một hiện tượng xã hội giống như các
hiện tượng khác như hôn nhân, sinh đẻ,
tự tử và phải nghiên cứu tội phạm dựa
trên tần suất và sự phân phối (la
distribution) của tội phạm, tức một hiện
tượng đại chúng (un phénomène de
masse). Về sự phân phối của tội phạm,
dựa theo đường phân phối chuẩn của
Gauss (phân phối theo hình quả chuông),
Quételet cho rằng trong xã hội, khuynh
hướng bất tuân luật pháp là một “khả
năng” (la faculté) của con người giống
như mọi khả năng khác và ta có thể tìm
thấy khả năng ấy nơi mọi cá nhân.
Đặc biệt, ông đã dùng lối tiếp cận con
người trung bình của mình để tìm hiểu
“thiên hướng tội phạm” (le penchant au
crime) trong xã hội và phân tích những
yếu tố ảnh hưởng đến cái thiên hướng
đó chứ không tập trung tìm hiểu những
đặc trưng của cá nhân của những người
tội phạm, bởi vì ông cho rằng, tội phạm
tuân theo một qui luật nhất định nào đó
và bị chi phối bởi các yếu tố xã hội nằm
bên ngoài cá nhân. Và khi xác định được
các qui luật dựa trên dữ liệu của quá khứ,
nhà nghiên cứu sẽ dự đoán được tương
lai của hiện tượng tội phạm. Khi nói đến
thiên hướng tội phạm, tức là nói đến xác
suất cao hay thấp trong việc thực hiện
hành vi tội phạm nơi con người ở trong
TAÏP CHÍ KHOA HOÏC XAÕ HOÄI soá 2 (198) 2015 89
những hoàn cảnh, cơ hội và phương tiện
giống nhau. Và dựa trên đường cong
phân phối chuẩn (dạng hình chuông như
hình 1 bên trên), Quételet cho rằng có
15% dân số có thiên hướng tội phạm
mạnh (nằm bên phải của phân phối) và
15% có thiên hướng tội phạm yếu (nằm
bên trái của phân phối), còn lại là 70% có
thiên hướng tội phạm trung bình, và đây
là một trong những đặc trưng của con
người trung bình (Pires, 1994, tr. 13-14).
Quételet đã minh họa cách xác định
thiên hướng tội phạm nói chung bằng
các dữ liệu thống kê tại Pháp trong thời
gian bốn năm liền kề với năm 1830 như
Bảng 1.
Nhìn vào bảng trên có thể thấy bình
quân mỗi năm tại Pháp có khoảng 7.171
cá nhân là bị cáo của các loại tội phạm,
và cứ 4.463 người dân thì có 1 bị cáo, và
cứ 100 bị cáo thì có trung bình là 61
người bị kết tội. Nhìn chung số bị cáo và
số bị kết tội của các năm đều xoay
quanh giá trị trung bình, như vậy ta hoàn
toàn có thể dự báo được tình trạng tội
phạm cho các năm sau.
Sau khi xác định được thiên hướng tội
phạm, Quételet tiến hành phân tích sự
tác động của các yếu tố như học vấn,
mùa, khí hậu, giới tính và tuổi tác đối với
thiên hướng tội phạm cũng bằng cách
dựa vào các dữ liệu thống kê chính thức.
Trong số các yếu tố tác động ấy, yếu tố
tuổi tác là yếu tố có tác động mạnh nhất,
bởi sự phát triển về thể chất là năng
lượng của con người đi cùng với tuổi tác
của họ. Thiên hướng tội phạm đạt đến
mức tối đa khi con người ở vào độ tuổi
sung mãn về thể chất và có nhiều đam
mê trong khi luân lý và nhận thức chưa
đủ mạnh để chế ngự chúng. Cụ thể là
thiên hướng tội phạm đạt đến mức tối đa
vào độ tuổi 25-30 và sau đó giảm dần khi
con người có nhiều tuổi hơn, vì khi nhiều
tuổi hơn thì thể lực, đam mê của con
người giảm trong khi nhận thức và luân
lý lại tăng cao. Yếu tố giới tính cũng có
ảnh hưởng đến thiên hướng tội phạm vì
số liệu thống kê cho thấy cứ có 4 nghi
can là nam thì mới có 1 nghi can là nữ
và thiên hướng tội phạm nơi nữ giới đạt
đến mức tối đa cũng diễn ra muộn hơn
nam giới (thiên hướng tội phạm tối đa
nơi nữ giới diễn ra ở độ tuổi 30, trong khi
nam giới là ở độ tuổi 25). Điều đặc biệt là
qua các số liệu thống kê, Quételet kết
luận rằng nghèo đói không phải là yếu tố
dẫn đến tội phạm, bởi những khu vực
nghèo tại Pháp và Hà Lan lại là những
Bảng 1. Số liệu về tội phạm tại Pháp trong bốn năm trước 1830
Năm Số bị cáo Số bị kết tội Số dân trên1 bị cáo
Số bị kết tội
trên 100 bị cáo
Bị cáo các tội
liên quan Mối quan hệ giữa
hai loại bị cáo
Con người Tài sản
1826 6.988 4.348 4.557 62 1.907 5.081 2,7
1827 6.929 4.236 4.593 61 1.911 5.018 2,6
1828 7.396 4.551 4.307 61 1.844 5.552 3,0
1829 7.373 4.475 4.321 61 1.791 5.582 3,1
Chung 28.686 17.610 4.463 61 7.453 21.233 2,8
Nguồn: Quételet, 1833, tr. 22.
LÊ MINH TIẾN – ADOLPHE QUÉTELET VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP90
khu vực có ít tội phạm hơn những khu
vực giàu có (Quételet, 1833, tr. 44).
Mặc dù các kỹ thuật phân tích thống kê
của Quételet không còn nhiều giá trị so
với các thuật toán thống kê hiện đại ngày
nay, nhưng lối phân tích hiện tượng xã
hội dựa trên các số liệu thống kê và giải
thích hiện tượng ấy bằng những yếu tố
phi sinh học, phi tâm lý của ông đã ảnh
hưởng nhiều đến nghiên cứu của nhà xã
hội học Pháp Émile Durkheim, đặc biệt là
trong công trình nghiên cứu về hiện
tượng tự tử. Và việc tìm kiếm các qui
luật của hiện tượng xã hội, theo quan
niệm của Quételet vẫn còn giá trị cho
nghiên cứu xã hội học ngày nay. 
TÀI LIỆU TRÍCH DẪN
1. Pires, A. 1994. La criminalité enjeux épistémologiques, théoriques et éthiques, in Fernand
Dumont, Simon Langlois et Yves Martin, Traité des problèmes sociaux. Montréal: Institut
québécois de recherche sur la culture, pp. 247-277.
2. Quételet, A. 1833. Recherches sur le penchant au crime aux différens âges, Bruxelles: M.
Hayez, Imprimeur de l’académie royale.